نخستین خطبه امام حسن مجتبی علیه السلام:

مردم عراق داشتند، نتوانستند در راهي كه انتخاب كردند، پايدار بمانند. در جريان بيعت با امام، كساني كه اصرار بر جنگ با معاويه داشتند…

به مناسبت هفتم صفر که بنابر نقل مشهور مصادف با شهادت امام حسن علیه السلام ، است مطلبی در خصوص خلافت و جانشینی آن حضرت بعد از امیرالمؤمنین علیه السلام ، مقبولیت آن در نزد همگان و عدم پایداری مردم در بیعت با آن حضرت را منتشر می کند.

برخی از مذاهب و گروه ها نسبت به خلافت شش ماهه‌ امام مجتبي عليه السّلام بی توجه بوده كه نه آن را از عهد خلفاي راشدين مي ‌شناسند و نه از دوره‌ مُلُوكي محسوب مي ‌كنند.[1] در اصل آنها اين خلافت را چندان به رسميت نمي ‌شناسند. اين در حالي است كه بقاياي مهاجر و انصاري كه در كوفه بودند، به ضميمه‌ مردم عراق و نواحي شرق اسلام، پيروي از آن حضرت را به عنوان خليفه‌ مسلمين پذيرفتند؛ اما روشن بود كه شكاف عميقي ميان مسلمانان به وجود آمده و در همين دوره، معاويه نيز در شام مدعي خلافت بود، گرچه به قول خود وي، از ميان انصار تنها يك نفر با او همراه بود.[2]

* مقبولیت خلافت امام حسن علیه السلام در نزد مردم و خواص

آشكار بود كه اصل تجزيه خلافت نه تنها آن زمان پذيرفته شده نبود بلكه تا آخرين عهد تاريخ خلافت، يعني انحلال عثماني ‌ها در جنگ جهاني اول (1914ـ1918 ميلادي) اين نكته كه در آن واحد دو خليفه در جهان اسلام وجود داشته باشد، پذيرفته نشد. در زماني كه امام حسن مجتبي عليه السّلام بر سر كار آمدند، عراق بدترين شرايط را در قياس با شام داشت. علاوه بر شكستي كه در حَكَميت براي مردم عراق به دست آمده بود، شورش خوارج نيز نيروهاي عراق را شديداً تضعيف كرده و پس از سه جنگ، مردم خسته و درمانده شده بودند. روزهاي پاياني زندگي امام علي عليه السّلام هر چه قدر از مردم خواسته شد تا بسيج شوند، كمتر كسي به اين كار تن داد.[3] اينك پس از شهادت امام علي عليه السّلام و نگراني شديد مردم عراق از تسلط شام، اميد آن مي ‌رفت كه آنان دست به يك مقاومت جدي بزنند. آنان براي اين كار مي ‌بايست امامي را برمي‌ گزيدند و چاره ‌اي جز پذيرش امام نداشتند. بيعت قيس بن سعد و عبدالله بن عباس نيز تأثير بسزايي در فراهم شدن زمينه براي بيعت مردم عراق با امام فراهم كرد. به دنبال بيعت عراق، مردم حجاز نيز با قدري تأمل بيعت كردند.

در كنار توده‌ مردم، شيعياني نيز بودند كه در اصل به امامت امام مجتبي عليه السّلام اعتقاد داشته و به اين دليل با ایشان بيعت كردند. در اصل، گرايش مذهبي كوفه به طور غالب تشيع ـ به معناي عدم پذيرش عثمان و تأييد حكومت امام علي عليه السّلام ـ بود. آنان در طي پنج سال كه از حكومت امام گذشته بود، تحت تأثير امام و ياران آن حضرت، علوي الرأي شده بودند. [4]

با وجود چنين گرايشي، مردم پس از شهادت امام علي عليه السّلام راهي جز انتخاب امام مجتبي عليه السّلام نداشتند؟؛ البته در ميان مهاجران و انصار و يا حتي قريشيان، كساني از صحابه در كوفه بودند و حتي شخصي چون عبدالله بن عباس نيز در اين زمان در كوفه حاضر بود، اما كوچك ‌ترين ترديدي دربارۀ انتخاب امام مجتبي عليه السّلام پيش نيامد و از فرد ديگر نام برده نشد. البته اين از آن روي نبود كه مردم عراق «حسن بن علي را بيش از پدرش دوست مي ‌داشتند»،[5] بلكه بدان دليل بود كه چاره ‌اي جز اين كار نداشتند. اين تذكر براي اين عنوان شد كه كساني قصد آن دارند كه بگويند شرايط براي امام حسن عليه السّلام آماده بوده و او خود نخواسته است به مبارزه ادامه دهد.

* بدیهی بودن جانشینی امام حسن علیه السلام بعد از امیرالمؤمنین علیه السلام برای همگان

تا آنجا كه به نظريۀ امت شيعي مربوط مي ‌شود شواهدي وجود دارد كه امام علي عليه السّلام فرزند خود را به عنوان جانشين خويش معرفي كرده است، گرچه سنيان از آن شواهد به عنوان ولايتعهدي ياد نكرده ‌اند.[6] در اين زمينه روايتي از رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم در مآخذ فراواني آمده است كه: «الحَسَنُ و الحُسَين امامان، قاما أو قَعَدا».[7] اين حديث دليل روشني بر امامتِ منصوص اين دو برادر مي ‌باشد. گزارش ‌هايي نيز از نظر تاريخي در اين باره وجود دارد كه شاهدي بر نظريه امامت شيعي دربارۀ امامت امام مجتبي عليه السّلام است.

به روايت نصر بن مزاحم، در همان زمانِ امام علي عليه السّلام اعور شنّي خطاب به امام گفت: خداوند بر رهيابي و شادكاميت بيفزايد، تو به پرتو نور الهي در نگريستي… تو پيشوايي و اگر كشته شوي، رهبري پس از تو از آن اين دو تن ـ يعني حسن و حسين ـ است. من نيز چيزي سروده ‌ام بدان گوش بدار: اي اباحسن! تو خورشيد فروزان نيمروزي و اين دو (پسرانت) در ميان پديده‌ها، ماه تابانند. تو و اين دو نو باوه، تا دم واپسين، همچون گوش و ديده همراه، و از پي يكديگرند، شما نيك مرداني هستيد با پايگاهي بس والا كه دست نوعِ آدمي از دامان عزّت آن كوتاه است.[8] منذر بن جارود نيز در صفين به امام گفت: «فان تهلك فهذان الحسن و الحسين أئمتنا من بعدك». او در شعري گفت:

أبا حسنٍ أنتَ شمسُ النّهار و هذان في الداجيات القَمَر

و أنت و هذان حتي الممات بمنزلة السَمْع بعد البَصر[9]

بدين ترتيب روشن مي ‌شود كه از همان زمان علي عليه السّلام ياران آن حضرت، رهبري پس از آن حضرت را از آن حسنين عليهم السّلام مي ‌دانسته ‌اند و مي ‌دانيم كه بعد از شهادت امام مجتبي عليه السّلام، شيعيان كوفه در پي امام حسين عليه السّلام فرستاده ‌اند. عبدالله بن عباس نيز مردم را به سوي امام مجتبي عليه السّلام فرا خوانده و گفت: او فرزند پيامبر شما و وصيّ امام شماست؛ با او بيعت كنيد.[10] امام مجتبي عليه السّلام نيز در نامه خود به معاويه نوشت: وقتي كه پدرم در آستانه شهادت قرار گرفت، اين «امر» را بعد از خود به من سپرد.[11]

هيثم بن عدي از قول بسياري از مشايخ خود نقل كرده كه آنان گفتند حسن بن علي «وصي» پدرش بوده است.[12] ابو الاسود دوئلي نيز كه در بصره بود در وقت گرفتن بيعت براي امام گفت: او از سوي پدر به «وصايت و امامت» رسيده است.[13] از سوي مردم نيز به امام گفته شد؛ تو خليفه و وصي پدرت هستي و ما مطيع تو هستيم.[14]

به هر روي، در مجموع، مي ‌توان اين نكته را پذيرفت كه امام علي عليه السّلام فرزندش را به عنوان كسي كه آن حضرت وي را به جانشيني خود مي ‌پذيرد، ‌مطرح كرده است.[15] در روز جمعه ‌اي كه امام كسالت داشتند، دستور دادند تا امام حسن عليه السّلام نماز بخواند.[16]

صرف نظر از اين امر كه مردم شيعي كوفه بر اساس گرايش مذهبي خود به سوي امام مجتبي عليه السّلام آمدند، بايد به مفاهيم شيعي خاص اهل بيت و مقام امامت، در اين مرحله توجه داشت.

* نخستين خطبۀ امام حسن علیه السلام

نخستين خطبۀ امام مجتبي عليه السّلام به نقل تمامي مآخذ مربوطه چنين است: هر كسي كه مرا مي ‌شناسد كه مي ‌شناسد، هر كسي نمي ‌شناسد من حسن فرزند محمد رسول الله صلّي الله عليه و آله و سلّم هستم، من فرزند بشير و نذيرم؛ من فرزند دعوتگر به سوي خدا، به اذن او، و با چراغ روشن، هست، من از اهل بيتي هستم كه خداوند رجس و پليدي را از آنان دور و آنان را تطهير كرده است؛ آنان كساني هستند كه خداوند دوستي آنان را در كتاب خود واجب كرده (كه خداوند فرمود: بگو: بر اين رسالت، جز دوست داشتن خويشاوندان نمي ‌خواهم) [17] «و هر كه كار نيكي كند به نيكويي ‌اش مي ‌افزاييم» پس كار نيك همان دوست داشتن ما اهلبيت است.[18]

* قسمتي از خطبه امام حسن عليه السلام به نقل از مسعودی

ما حزب الله رستگاريم، ما عترت نزديك رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم هستيم، ما اهل ‌بيت طيّب و طاهر و يكي از دو «ثقلين» هستيم كه رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم در ميان شما باقي گذاشت. ثقل ديگر كتاب خدا است كه از هيچ سوي باطل در آن راه ندارد… پس از ما اطاعت كنيد كه اطاعت ما واجب است؛ زيرا قرين طاعت از خدا و رسول و اولي الامر است كه: اگر در چيزي نزاع كرديد آن را نزد خدا و رسول ببريد… و اگر نزد رسول و اولي الامر برده شود، آنان كه اهل استنباط علم هستند، آن را فرا خواهند گرفت.[19]

هلال بن يساف مي ‌گويد: پاي خطبۀ حسن بن علي عليه السّلام بودم كه مي ‌فرمود: اي مردم كوفه! دربارۀ ما از خدا بترسيد. ما اميران شما و مهمانان شما هستيم. ما اهل بيتي هستيم كه خداوند دربارۀ ما فرمود: «إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً».[20] گويا اين خطبه بعد از مجروح شدن امام عليه السّلام در ساباط ايراد شده است.

* استدلال محکم امام حسن علیه السلام در نامه ای به معاویه

امام مجتبي عليه السّلام همچون پدر، عليرغم آنچه دربارۀ بيعت مهاجرين و انصار با خلفاي پيشين آمده، خلافت را حق خويش مي‌ دانست. نامۀ امام مجتبي عليه السّلام به معاويه، نظير برخي از اظهارات امام علي عليه السّلام حاوي انتقاد از انتخاب خلفاي پيشين است. امام در اين نامه كه آن را توسط حرب بن عبدالله ازدي براي معاويه فرستاد، با اشاره به استدلال قريش در سقيفه، به خويشاوندی با رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم و پذيرش آن از سوي عرب، اظهار داشت: ما همين استدلال را در مواجهه با قريش كرديم، اما انصافي كه عرب در برخورد با قريش نشان داد، اينان براي ما نشان ندادند؛ آنان به اتفاق بر ما ظلم روا داشتند و با ما به دشمني برخاستند. سپس امام عليه السّلام مي ‌فرمايد: ما به سبب ترسي كه از منافقان و احزاب داشتيم، آن مسائل را تحمّل كرديم و چيزي ابراز نكرديم تا اين كه امروز گرفتار تو شديم، تويي كه هيچ سابقه ‌اي در دين نداري و پدرت بدترين دشمن رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم و كتاب او بود. آنگاه امام عليه السّلام از او خواست تا همراه با مردمي كه با او بيعت كرده ‌اند، بيعت كند.

* معاویه حتی در استدلال اومانیستی خود نیز دربارۀ خلافت امام علیه السلام صداقت ندارد!

معاويه در پاسخ نسبت به برخورد امام با جريان سقيفه نوشت: بدين ترتيب تو به صراحت، ابوبكر، عمر، ابو عبيده و زبير و صلحاي از مهاجر و انصار را مورد اتهام قرار دادي. من از تو چنين انتظاري نداشتم. معاويه، ‌سپس با بيان ديدگاه ‌هاي خود دربارۀ انتخاب ابوبكر توسط قريش و مهاجر و انصار، ‌و اين كه آنان بهترين را برگزيدند، مي‌ گويد: و الحال فيما بيني و بيك اليوم مثل احال الّتي كنتم عليها أنتم و ابوبكر بعد وفاةِ النبيّ صلّي الله عليه و آله و سلّم؛ امروز هم اختلاف ميان من و تو، ‌همان اختلاف ميان شما و ابوبكر پس از وفات رسول خدا (ص) است. اگر مي ‌دانستم كه مردم‌ داري تو، هواداريت از امت، سياستت، توانايي فراهم آوردن مال و برخوردت با دشمن از من قوي ‌تر است با تو بيعت مي‌ كردم، اما من حكومتي طولاني داشته ‌ام، تجربۀ بيشتري دارم، از نظر سنّي نيز از تو بزرگترم، سزاوار است كه تو حاكميت مرا بپذيري، اگر چنين كني پس از خودم، ‌حكومت را به تو واگذار خواهم كرد و از بيت المال عراق مال فراواني به تو خواهم بخشيد و خراج هر كجاي عراق را كه طلب كني در اختيار تو خواهم گذاشت.[21]

اشارۀ معاويه به شباهت درگيري او با امام علي عليه السّلام و فرزندش، با دعواي ابوبكر و علي عليه السّلام، در نامۀ متبادله ميان محمد بن ابي ‌بكر و معاويه نيز آمده است.[22]

معاويه خود را خلف ابوبكر و عمر مي ‌دانست و از آنان به شدت دفاع مي ‌كرد؛ او در اين كار قصد بهره ‌گيري سياسي نيز داشت. زماني در برابر امام علي عليه السّلام نيز نوشت: تو «بغي» بر خلفا كردي؛ و امام علیه السلام پاسخ داد: اگر چنين رفتار كرده، نبايد از معاويه عذرخواهي كند. افزون بر آن كه او بغي نكرده است، بلكه از برخي از اعمال آنان انتقاد كرده و در اين باره از هيچ كس هم عذرخواهي نخواهد كرد.[23]

* بیعت مردم عراق با امام حسن علیه السلام

به هر روي، عوامل مختلفي سبب شد تا مردم عراق و حجاز با امام حسن عليه السّلام بيعت كنند. گفته شده قيس بن سعد در وقت بيعت گفت: بر كتاب خدا، سنت رسول و جهاد با ستمكاران با آن حضرت بيعت مي‌ كند؛ امام تنها كتاب و سنت را پذيرفته و فرمود: اينها برتر از هر شرطي هستند.[24]

مدايني مي ‌گويد: ابن عباس پس از شهادت امام علي عليه السّلام از خانه بيرون آمد و گفت كه از علي عليه السّلام پسري باقي مانده است (و قد تَرَكَ خَلَفاً) اگر دوست داريد (براي بيعت با او) بيرون آيد و اگر كراهت داريد هيچ كس، بر ديگري (تعهّدي) ندارد. مردم براي حضرت علي عليه السّلام گريه كرده و اعلام رضايت كردند. امام از خانه بيرون آمد و ضمن خطبه ‌اي آيۀ تطهير را دربارۀ اهلبيت علیه السلام خواند و مردم با ایشان بيعت كردند.[25] بعدها امام علیه السلام خطاب به مردم فرمود: شما نه از روي اكراه بلكه به اختيار با من بيعت كرديد.[26]

در نقل اصفهاني آمده است كه ابن عباس مردم را به بيعت با آن حضرت دعوت كرد و آنان گفتند، كسي را دوست داشتني ‌تر و سزاتر از ایشان به خلافت نمي ‌شناسند. سپس با او بيعت كردند.[27]

در اينجا بايد به يك مسألۀ ديگر توجه داشت و آن اصل سياسي پذيرفته شده در امر خلافت، يعني بيعت اهل حَرَمين است. در چنین زمانی كه حدود سي سال از رحلت رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم گذشته بود، نسل عظيمي از صحابه در فتوحات و نيز در جمل و صفين درگذشته بودند. به علاوه، مدينه از مركزيت خلافت درآمده بود. در اين صورت اصل مذكور كه بيعت مهاجرين و انصار ساكن مدينه بود، مواجه با دو اشكال مزبور شد؛ بدين ترتيب مشكل به وجود آمده در اين امر، ‌نشانگر آن بود كه اوضاع رو به دگرگوني است. خواهيم ديد كه همراه با از بين رفتن اين اصل، ‌اصل ولايت‌ عهدي توسط معاويه به عنوان جانشين اصل پيشين مطرح شد. بدين مطلب بايد افزود كه از سران قريش نيز كمتر كسي كه بتواند مدعي خلافت باشد، باقي مانده بود. معاويه در نامه ‌اي به ابن عباس نوشت: اكنون دربارۀ قريش از خدا بترس! از آنان تنها شش تن باقي مانده: دو نفر در شام كه من و عمروبن عاص هستيم، دو نفر در حجاز كه سعد بن ابي وقاص و عبدالله بن عمر هستند و دو نفر در عراق كه تو و حسن بن علي هستيد.[28]

* عدم پایداری مردم عراق در بیعت با امام علیه السلام

در چنين شرايطي، عراق تنها مي ‌توانست به فرزند امام علي عليه السّلام اعتماد كند و چنين كرد جز آن كه مردم عراق به دليل دشواري ‌هايي كه داشتند، نتوانستند در راهي كه انتخاب كردند، پايدار بمانند. در جريان بيعت با امام، كساني كه اصرار بر جنگ با معاويه داشتند، بر آن بودند تا در شروط بيعت، جنگ با معاويه را نيز بگنجانند. به اين معنا كه ما بر سر جنگ با معاويه بيعت مي ‌كنيم. امام مجتبي عليه السّلام حاضر به پذيرش اين شرط نشده و فرمود: با آنها بيعت مي ‌كند به اين شرط كه با هر كس جنگيد، بجنگند و با هر كس به مسالمت برخورد كرد، با مسالمت برخورد كند.»[29]

طبيعي است كه امام جامعه نمي ‌تواند بر پايۀ چنين شرطي با كسي بيعت كند. بلكه بايد در امر مهمي همچون جنگ و صلح مختار باشد. اين سخن امام علیه السلام چنان كه برخي برداشت كرده ‌اند به اين معنا نبود كه امام از آغاز، قصد جنگ نداشته است،[30] چه از اقدامات بعدي امام علیه السلام چنين بر مي ‌آيد كه امام خود از كساني بوده كه بر جنگ اصرار داشته است. هدف اصلي از عدم پذيرش اين شرط، حفظ حوزۀ اقتدار خود به عنوان امام جامعه بوده است. پذيرش شرط آنها به اين معنا بود كه آنان فرماندۀ نظامي برگزيده ‌اند نه امام براي جامعه.

به نوشته شيخ مفيد، بيعت با امام در روز جمعه، بيست و يكم ماه رمضان سال چهلم هجرت بوده است.[31]

پاورقی:

[1] . البته در كتب تاريخ، معمولاً پس از شهادت امام علي ـ عليه السّلام ـ از وي به عنوان كسي كه با بيعت حاضران ـ در كوفه سر كار آمده ياد مي‌شود نكـ: تاريخ الخلفاي سيوطي ـ مسعود مي‌گويد: در بعضي از كتب تاريخ ديده است كه با محاسبه خلافت امام حسن ـ عليه السّلام ـ روايت «الخلافة بعدي ثلاثون سنة» درست مي‌شود؛ بعد هم خود با ذكر تاريخ خلافت هر يك از خلفا، اين محاسبه را نشان مي‌دهد. مروج الذهب، ج2، ص429؛ بايد توجه داشت كه عثمانيان كه بنيانگزار مذهب اهل سنت بعدي هستند تا اوايل قرن سوم خلافت امام علي ـ عليه السّلام ـ را نيز نمي‌پذيرفتند.

[2] . طبقات الشعراء، ص109؛ و نكـ: الامتاع و المؤانسه، ج3، ص170.

[3] . نكـ: شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج10، ص67.

[4] . مختصر تاريخ دمشق، ج6، ص30، ج7، ص282.

[5] . ترجمة الامام الحسن ـ عليه السّلام ـ ابن عساكر، ص171.

[6] . ابن ابي الدنيا خبري نقل كرده كه امام علي ـ عليه السّلام ـ جانشين براي خود معرفي نكرد؛ نكـ: مقتل امير المؤمنين ـ عليه السّلام ـ ، ص61.

[7] . مجمع البيان، ج2، ص403؛ كشف الغمه، ج2، ص159؛ الارشاد، ص220.

[8] . وقعة صفين، صص425ـ424 (پيكار صفين، ص580)؛ طبقات الكبري، ج3، ص34.

[9] . الفتوح، ج3، ص147.

[10] . الارشاد، ج2، ص8 (در متني كه در ابن ابي الحديد، ج16،‌صص31ـ30؛ مقاتل الطالبيين، ص33 آمده كلمه‌ي وصي نيامده).

[11] . الفتوح، ج4، ص151 (در متن اصفهاني (مقاتل الطالبيين، ص36) و ابن ابي الحديد، ج16، ص24 آمده: ولاّني المسلمون الامر من بعده؛ تفاوت دو نص آشكار است).

[12] . العقد الفريد، ج4، ص474.

[13] . الاغاني، ج11، ص116.

[14] . بحارالانوار، ج44، ص43.

[15] . نكـ: الحياة ‌السياسية للامام الحسين عليه السّلام، صص49ـ48.

[16] . مروج الذهب، ج2، ص431.

[17] . آنچه در كروشه آمده قسمت اول آيه مورد استناد است كه در اصل خبر نيامده و ادامه آيه با اتكاي به قسمت اول ذكر شده است.

[18] . مقاتل الطالبيين، ص33؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج16، صص30ـ31؛ ترجمة الامام الحسن ـ عليه السّلام ـ ، ابن سعد، ص167؛ انساب الاشراف، ج3، ص28؛ حياة الصحابه، ج3، صص526ـ527.

[19] . مروج الذهب، ج2، ص432 (نساء/83).

[20] . ترجمة الامام الحسن ـ عليه السّلام ـ ، ابن سعد، ص167.

[21] . شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج16، صص33ـ36 (با تلخيص)؛ الفتوح، ج4، صص151ـ153؛ مقاتل الطالبيين، صص68ـ64.

[22] . انساب الاشراف، ج2، ص31؛ معاويه به محمد بن ابي‌بكر نوشت: من و پدرت برتري علي را مي‌شناختيم، اما وقتي رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ درگذشت «فكان ابوك و فاروقه اول من ابتزّ حقّه و خالفه علي امره»، پدر تو و فاروقش اولين كساني بودند كه حق او گرفته و با كار او مخالفت كردند. مروج الذهب، ج3، صص11ـ13.

[23] . نهج البلاغه، نامه‌ي 28.

[24] . تاريخ الطبري، ج5، ص158.

[25] . شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج16، ص22؛ و نكـ: ص28.

[26] . الفتوح، ج4، ص156.

[27] . شرح نهج البلاغه، ‌ابن ابي الحديد، ج16، ص31.

[28] . الامامة و السياسه، ج1، ص133؛ انساب الاشراف، ج4، ص105، ش315.

[29] . ترجمة الامام الحسن ـ عليه السّلام ـ ،‌ابن سعد، صص155ـ 154؛ تاريخ الطبري، ج5، ص158؛ انساب الاشراف، ج3، ص29.

[30] . انساب الاشراف، ج3، ص29.

[31] . الارشاد، ج2، ص9.

رسول جعفريان ـ تاريخ سياسي اسلام (تاريخ خلفا)، ص363.

منبع: مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم