یکی از موضوعاتی که قرآن مکرر به آن می پردازد در رابطه با ظن و گمان است.به هیچ وجه انسان تمام زندگی اش بر اساس یقین نیست. گاهی اوقات واجب است بر گمان خود اعتماد کنیم.وقتی به تفکری احتمال دهیم نقص آن را هم خواهیم دید و نقدش هم خواهیم کرد ولی وقتی امری محتمل را یقینی دانستیم، دیگر به خودمان اجازه ی تحلیل نخواهیم داد

مراسم روز ششم محرم با سخنرانی حجت الاسلام پناهیان در دانشگاه تهران برگزار شد.

در ادامه ی خبر متن سخنرانی حجت الاسلام پناهیان را می خوانید:

ویژگی های شخصیتی دین داران و دین گریزان

گرایش ما روی طرز تفکر ما و طرز تلقی ما اثر دارند. این جریان اجتناب ناپذیر است لذا هیچکس نمی تواند بگوید: طرز تفکرم تحت تأثیر علائق و گرایشم نیست.وقتی ما انسان بی طرفی باشیم در نتیجه ی تحقیق و کاملأ مرید کار استدلالی و عقلانی باشیم و بگوییم هر چه ثابت شد از نظر علمی آن را می پذیرم و هیچ علاقه یا تعصبی به امر پذیرفته شده یا نپذیرفته شده ای ندارم، در چنین شرایطی تفکرمان تحت تأثیر گرایش با عظمتی است به نام حقیقت طلبی.

کسی که راحت طلب است همیشه سعی در توجیه دارد، کسی که با شتاب زدگی عمل می کند به اولین نتایج بدست آمده اکتفا می کند. شخصیت ترسویی که مستقل نیست، عقلش تابع اکثریت است. کسی مرعوب تمدن غرب شود اول آن ها را منطقی می بیند بعد نقدشان می کند.

متأسفانه مسائل تعلیم و تربیت امروزه، ضعف دارد چه در مدارس و چه در حوزه ها. کسی مرعوب شخصیت بزرگی شود دیگر خلاقیت نخواهد داشت.

باید روی مسائل فکر کرد لذا فکر کردن مهم تر از جواب درستی است که می خواهیم بدهیم. دین خیلی از آیات قرآن را طوری طراحی کرده است که ما با تفکر آن ها را بپذیریم و به سمت آن برویم. شخصیت فکری انسان مهم تر از این است که چه چیزی را می دانیم یا نمی دانیم. شخصیت فکری انسان سالم باشد حتی اگر به نتیجه ی غلط هم برسد خداوند دستش را می گیرد.

یکی از موضوعاتی که قرآن مکرر به آن می پردازد در رابطه با ظن و گمان است.

وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا ۚ إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ¹  

و اکثر این مردم جز از خیال و گمان باطل خود از چیزی پیروی نمی‌کنند در صورتی که گمان و خیالات موهوم هیچ از حق بی‌نیاز نمی‌گرداند (و به علم یقین نمی‌رساند) و خدا به هر چه این کافران می‌کنند آگاه است.

وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْني‏ مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً²

با آنکه آنها را علمی به آن ( ادعا) نیست، آنها جز از ظنّ و گمان پیروی نمی کنند و بی تردید ظنّ و گمان به هیچ وجه از حق بی نیاز نمی کند.

به هیچ وجه انسان تمام زندگی اش بر اساس یقین نیست. گاهی اوقات واجب است بر گمان خود اعتماد کنیم. چرا هر چیزی که گمانه زنی علیه خداوند است اعتماد می کنیم ولی هر چه گمانه زنی به نفع امر خداوند است اعتنا نمی کنیم. قرآن می فرماید:

بعضی که گمان می کنند قیامتی هست رفتار خود را درست می کنند. گزینشی برخورد نکنیم. به احتمال عقلایی بها دهیم.

وقتی به تفکری احتمال دهیم نقص آن را هم خواهیم دید و نقدش هم خواهیم کرد ولی وقتی امری محتمل را یقینی دانستیم، دیگر به خودمان اجازه ی تحلیل نخواهیم داد.بی انصافی است اگر احتمال درست بودن سخن پیامبر صلی الله علیه و آله  را بدهیم ولی یقینأ غلط است برخورد کنیم یا احتمال غلط بودن سخن کفار را بدهیم ولی یقینأدرست برخورد کنیم.

جهنمی ها در روز قیامت به خداوند می گویند: خدایا ما را ببخش ما یقین نداشتیم و خداوند می فرمایند: مشکل شما یقین نبود شما غفلت داشتید. قرآن می فرماید: حتی اگر این افراد به دنیا بازگردند برای جبران باز هم به همان کار ها ادامه خواهند داد.

يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ³  از زندگى دنيا ظاهرى را مى ‏شناسند و حال آنكه از آخرت غافلند.

أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ ⁴

آيا در خودشان به تفكر نپرداخته‏ اند خداوند آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است جز به حق و تا هنگامى معين نيافريده است و [با اين همه] بسيارى از مردم لقاى پروردگارشان را سخت منكرند.

حضرت ابراهیم علیه السلام  تبر زدن بت ها برایشان موضوعیت نداشت بلکه تبر گذاشتن بت بزرگ برایشان موضوعیت داشت و گفتند: بت بزرگ بقیه بت ها را شکست، هدفشان این بود که مردم را به فکر وا دارند.

قرآن، مجازات را در اثر یقین نداشتن نمی داند بلکه در اثر غفلت و نسیان می داند.

امام صادق علیه السلام  می فرمایند:

اِنَّ صاحِبَ الدّينِ فَكَّرَ فَـعَـلَـتْهُ السَّكينَةُ وَ اسْتَـكانَ فَـتَواضَعَ وَ قَنِعَ فَاسْتَغْنى وَ رَضىَ بِما اُعْطىَ وَ انْفَرَدَ فَكُفىَ الاْخْوانَ وَ رَفَضَ الشَّهَواتِ فَصارَ حُرّا وَ خَلَعَ الدُّنْيا فَتَحامَى الشُّرورَ وَ اطَّرَحَ الْحَسَدَ فَظَهَرتِ الْمَحَبَّةُ وَ لَمْ يُخِفِ النّاسَ فَـلَـمْ يَخَفْهُمْ وَ لَمْ يُذْنِبْ اِلَيْهِمْ فَسَلِمَ مِنْهُمْ وَ سَخَتْ نَفْسُهُ عَنْ كُلِّ شَى‏ءٍ ففازَ وَ اسْتَكْمَلَ الْفَضْلَ وَ اَبْصَرَ العافيَةَ فَاَمِنَ النَّدامَةَ5

آدم دين‏دار چون مى‏ انديشد، آرامش بر جان او حاكم است. چون خضوع مى‏ كند متواضع است. چون قناعت مى ‏كند، بى ‏نياز است. به آنچه داده شده خشنود است. چون تنهايى را برگزيده از دوستان بى ‏نياز است. چون هوا و هوس را رها كرده آزاد است. چون دنيا را فرو گذارده از بدى‏ها و گزندهاى آن در امان است. چون حسادت را دور افكنده محبتش آشكار است. مردم را نمى ‏ترساند پس از آنان نمى‏ هراسد و به آنان تجاوز نمى‏ كند پس از گزندشان در امان است. به هيچ چيز دل نمى‏ بندد پس به رستگارى و كمال فضيلت دست مى‏ يابد و عافيت را به ديده بصيرت مى‏ نگرد پس كارش به پشيمانى نمى ‏كِشد.

ما چرا می سوزیم برای عزای اباعبدالله علیه السلام ؟ مردمی که امام حسین علیه السلام  را کشتند اینقدر انسان های بدی نبودند، بعد از اسلام بد شدند. غریبه و آدمکش نبودند.

همه ی عبادات با معرفت را از ما می خرند. فرمودند: شیعیان ما درجه دارند درجه ی همگی یکی نیست بلکه به میزان فهم آن ها از احادیث و روایات است، نه به تعداد روایاتی که از ما حفظ هستند.

پی نوشت:

_{1-        سوره یونس آیه 36}

_{2-        سوره نجم آیه 28}

_{3-        سوره روم آیه 7}

_{4-        سوره روم آیه 8}

_{5-        امالى مفيد، ص 52}

وارث