دوران ظهور امام مهدی (عج)، زمان تحقّق غایت آفرینش انسان در زمین است و در قرآن فراوان از آن سخن رفته است.

گونه‌های یادکرد امام مهدی در قرآن وروایات تفسیری

دوران ظهور امام مهدی (عج)، زمان تحقّق غایت آفرینش انسان در زمین است و در قرآن فراوان از آن سخن رفته است. در تحقیق حاضر، با کمک روایات، سه گونه یاد کرد امام مهدی (عج) در قرآن معرّفی می‌شوند که عبارتند از:

1- یادکرد مستقیم امام مهدی؛

2- یادکرد امام مهدی (عج) ضمن بیان سرگذشت پیامبران الاهی و مردمان پیشین؛

3- یادکرد امام مهدی ضمن بیان مثال هایی از پدیده‌های طبیعی.

آن‌گاه ضمن بررسی نمونه هایی از هر گونه، با تکیه بر روایات نشان داده می‌شود  شمار آیاتی که درباره امام مهدی و آینده جهان پیام دارد، بیش از مواردی است که به طور مستقیم به پیوند آن با امام مهدی (عج) در روایات اشاره شده است و با تدبّر در این آیات می‌توان حقایق فراوانی درباره  امام مهدی (عج) و دوران ظهور  از قرآن استنباط  و از درستی بخش عمده روایات مهدویت در عرضه به قرآن، دفاع کرد.

مقدمه

خداوند حکیم، انسان و جهان را برای هدفی آفریده و قرآن کریم کسانی را که آفرینش جهان را بیهوده و بی‌هدف می‌دانند، مذمّت می‌فرماید (ص: 27) و این هدف را در آیاتی چند تبیین فرموده است (ذاریات: 56؛ بقره:30؛ ملک:2) و با تأکید بر صفت عزّت و شکست ناپذیری خود، تحقّق این هدف را وعده می‌دهد (نور:55؛ مائده: 54). دوران ظهور امام مهدی (عج)، زمان تحقّق وعده الاهی بر زمین و رسیدن بشر به غایتی است که برای آن آفریده شده است. از این رو، در قرآن آینده روشن جهان در دوران ظهور امام مهدی (عج) ترسیم شده است.

اگرچه همچون سایر امامان: بر نام ایشان تصریح نشده؛ ویژگی‌های شخصی امام مهدی (عج) و نقش ایشان در جهان و رویدادهای دوران ظهور و آینده جهان، به صورت‌های گوناگون و در آیات فراوان بیان شده و در روایات تفسیری شیعه و اهل سنت از آن سخن رفته است. برخی از نویسندگان این روایات را که بنابر تحقیقات دانشمندان از اصالت و اعتبار و تواتر اجمالی برخوردار است (اکبرنژاد، 1383: 180؛ صافی گلپایگانی،1400: 64-65؛ مهدوی راد، 1381: 354)؛ در تالیفاتی گردآوری کرده‌اند؛ تالیفاتی مانند:

جلد سیزده بحارالانوار، علامه مجلسی؛ المحجه فی ما نزل فی القائم الحجه، سید هاشم بحرانی؛  معجم احادیث الامام المهدی (عج)، شیخ علی کورانی؛ موسوعه المصطفی و العتره، حسین شاکری؛ سیمای امام زمان (عج) در آیینه قرآن، علی اکبر مهدی پور؛ المهدی الموعود فی القرآن الکریم، محمد حسین رضوی؛ پور پنهان در افق قرآن حضرت مهدی (عج)؛ جعفر شیخ الاسلامی؛ غریب غیب در قرآن، محمد حسین صفا خواه؛ اثبات مهدویت از دیدگاه قرآن، علی صفائی کاشانی؛ القرآن یتحدث عن الامام المهدی (عج)، مهدی حسن علاء الدین (رضایی اصفهانی، 1388: 52).

البته در این‌باره، از جمع آوری آیات و روایات تفسیری دغدغه‌ای فراتر وجود دارد. یکی از مهم‌ترین ملاک‌های سنجش درستی احادیث، عرضه آن به کتاب خداست. سخن در این است که  آیا می‌توان از ظواهر کتاب خدا که تبیان همه مسائل است، حقایقی درباره امام مهدی (عج) و نقش ایشان در آینده جهان دریافت کرد؟ این که احادیث مهدویت را به کدام دسته از آیات قرآن می‌توان عرضه کرد؟ اساسا خداوند در کتاب خود، به چه صورت هایی از امام مهدی (عج) یادکرده است؟

شناسایی مورد اخیر، یعنی گونه‌های یادکرد امام مهدی (عج) که مسئله اصلی این پژوهش است؛ چنان که خواهد آمد، بستر ساز توسعه آیات مهدوی در پرتو روایاتی است که ملاک بازشناسی این آیات را به دست می‌دهد. در این صورت، علاوه بر آیاتی که در روایات به صراحت از پیوند آن با امام مهدی (عج) سخن می‌گوید، آیات دیگری کشف می‌گردد که حاوی پیام هایی درباره امام مهدی (عج) است؛ اگرچه در روایات به طور مستقیم از آن سخن نرفته است.

در این پژوهش، با تبیین تمام آیات مهدوی در سه دسته، زمینه بازشناسی بسیاری از آیات مهدوی که از سوی عموم پژوهشگران مغفول مانده است، فراهم می‌گردد؛ به این صورت که روشن می‌شود، قرآن به سه صورت از امام مهدی (عج) یاد کرده است:

1. به طور مستقیم به ترسیم آینده روشن حیات بشری پرداخته که بنابر روایات معتبر شیعه و سنّی با دوران امام مهدی (عج) پیوند دارد.

2. سنّت‌های پایدار الاهی را در قالب سرگذشت پیامبران و مردمان پیشین بیان کرده و آن را نمونه و نشانه‌ای برای وقوع این سنّت‌ها در دوران پیامبر خاتم6 خوانده است که اجرای برخی از این سنّت‌ها تا دوران آخرین وصی پیامبر خاتم6 به تأخیر افتاده است. بنابراین، بسیاری از داستان‌های قرآن به عنوان نمونه و نشانه ای برای ویژگی‌های امام مهدی (عج) و دوران ظهور بیان شده است.

3. پدیده هایی در جهان طبیعت را به عنوان مثالی برای جایگاه امام مهدی (عج) در جهان بیان کرده است.

آن گاه با استناد به روایات تأکید می‌شود که بسیاری از آیات قصص قرآن و نه تنها مواردی که در روایات مستقیما به پیوند آن با امام مهدی (عج) اشاره شده، در دسته دوم جای دارند.

همچنین با تکیه بر روایات، روشن می‌گردد بسیاری از آیات که در وصف آینده جهان است و از سوی مفسران به احوال قیامت دانسته می‌شود، در واقع به روزگار امام مهدی (عج) نیز اشاره دارد.

اکنون به دلیل تکیه این مقاله بر احادیث تفسیری، مبنای علمای شیعه در اعتماد به روایات تفسیری را به طور کوتاه مرور می‌کنیم. سپس نمونه هایی از هر سه گونه یادکرد امام مهدی (عج) را در قرآن ارائه می‌دهیم:

حجیت روایات تفسیری

در مقاله‌ای با عنوان «حجیت خبر واحد از نفی تا اثبات» تاریخچه روش سنجش اعتبار روایات در میان متقدمان شیعه و اهل سنت بررسی شده است، مقاله مذکور گویای آن است که اکنون دانشمندان مسلمان حجیت خبر واحد ثقه را پذیرفته‌اند (طارمی، 1392: 166-173).

البته دانشمندان در حجیت خبر واحد در حوزه روایات فقهی و غیر آن همداستان نیستند. در این میان، دانشمندانی چون آیت‌الله خوئی(1394: 398؛ بی‌تا: 180و239)؛ آیت‌الله فاضل لنکرانی(1384:  174-176)؛ آیت‌الله سبحانی(بی‌تا: 490)؛ آیت‌الله معرفت (1379: 142-146)؛ با تأکید بر این نکته که سیره عقلا بر قبول خبر واحد شخص ثقه استوار است؛ میان حجّیت خبر واحد در احکام فقهی و غیر آن تفاوتی قائل نیستند.

استاد مهدوی راد از نظر روش شناسانه  بحث حجیت خبر واحد را مورد نقد قرار داده و آن را مخدوش می‌داند. ایشان می‌نویسد:

این بحث که در اصول فقه شیعه، زیاد مجال طرح نداشته و یکی از نزاع‌های اشاعره و معتزله بوده است؛ یک مشکل روش شناسانه دارد و آن این است که روایات را به طور کلی به دو دسته فقهی و غیر فقهی تقسیم کرده‌اند؛ سپس حجیت روایات اعتقادی را به دلیل مشکلات عقیدتی (که سلفیون با حجّت دانستن روایات اعتقادی پیدا کردند) نپذیرفته‌اند. در پی آن، روایات اعتقادی را که در مقابل روایات فقهی بود، به عنوان «روایات غیر فقهی» مطرح نموده و به عدم حجّیت خبر واحد در آن‌ها قائل شده‌اند؛ در حالی که این تقسیم بندی درست نیست؛ چراکه نباید روایات غیرفقهی را با روایات اعتقادی مقوله‌ای مساوی دانست؛ زیرا روایات غیر فقهی، مشتمل بر اخبار تفسیری، تاریخی، معیشتی، اجتماعی، اخلاقی و نیز اعتقادی است.

پس، اخبار اعتقادی تنها یکی از انواع روایات غیر فقهی است، نه همه آن. اگر چنین دسته بندی را از آغاز درست انجام می‌دادند، به نظر می‌رسد کسانی که به عدم حجیت روایات تفسیری قائل شده‌اند؛ به حجیت آن، اذعان و اعتراف می‌کردند؛ بدین دلیل که اگر حجیت خبر واحد را سیره عقلا بدانیم، نه جعل شارع، آن‌گاه سیره عقلا، این تفکیک را برنمی تابد و در همه حوزه‌ها قابل اطمینان بودن آن راتثبیت می‌کند؛ چه فقه، چه تفسیر و چه غیر آن (مهدوی راد،1383: 211-214).

آیت‌الله معرفت نیز درباره نقش صحت سندی، در پذیرش خبر واحد تفسیری گفته‌اند:

ارزش خبر واحد در تفسیر و تاریخ، تنها با در نظر گرفتن خود متن تعیین مى شود، نه سند آن؛ یعنى محتواى حدیثى که وارد شده تا ابهام موجود در یک موضوع را برطرف کند؛ در نظر گرفته مى شود و خود متن خبر شاهد صدق آن خواهد بود و اگر ابهام را برطرف نکند- هر چند از نظر سند صحیح باشد- دلیلى بر پذیرش تعبّدى آن نداریم (معرفت، 1379، 2: 25).

در این مقاله نیز با تکیه بر مبنای مذکور به روایات کتاب‌های مورد اعتماد شیعه استناد جسته ایم.

1- یادکرد مستقیم امام مهدی (عج) و دوران ایشان

عقیده به امام مهدی (عج) از عقاید مسلّم فریقین است که روایات فراوانی از رسول خدا و اهل بیت معصوم ایشان: درباره آن نقل شده است و این روایات به بیان صاحب نظران از تواتر معنوی برخوردار است (مهدوی راد، 1381: 351-367)؛ حتّی آن دسته از روشنفکران اهل سنّت که در پی مخدوش ساختن این اندیشه به تضعیف احادیث آن پرداخته‌اند، به اعتبار دست کم چهار حدیث گواهی داده اند که همین احادیث برای اثبات درستی اساس این اندیشه بسنده می‌کند (اکبرنژاد، 1383: 180)

بنابراین، قرآن که هرچیزی در آن بیان شده است (نحل: 89) ؛ بی‌تردید از این اصل اعتقادی اسلام نیز سخن گفته است؛ از جمله در آیاتی که به طور مستقیم از آینده روشن جهان در پایان حیات بشر در زمین سخن می‌گوید؛ مانند آیاتی از قرآن که پیروزی جبهه خدا و رسولان (مجادله:21)، و صالحان (نور:55) را نوید می‌دهد و از تحقق دین خدا (فتح:28؛ توبه:23؛ صف:9) و ظهور تامّ نور خدا بر زمین (توبه:32؛ صف:8؛ زمر:69) و پاک شدن زمین از لوث شرک و عبودیت حقیقی و همگانی پرورردگار (نور:55) وگشوده شدن درهای برکات آسمان (اعراف:96)؛ سخن می‌گوید.

روایات ذیل این آیات نیز مویّد این مطلب است که این آیات درباره دوران امام مهدی (عج) سخن می‌گوید (سیوطی، 1404، ج3: 231؛ ج2: 241؛ ج6: 58)؛ زیرا روایات فریقین دوران امام مهدی (عج) را، دوران شکوفایی عقل بشر (صافی گلپایگانی، 1430؛ ج3: 169) و پیروزی دین حق و غلبه آن بر تمام ادیان (همان، 3: 136) و آبادانی زمین (همان، ج3: 138-168)؛ ریزش برکات آسمانی و زمینی بر بندگان(همان، 3: 141) و استقرار کامل عدالت (همان، ج3: 155) و نزول عیسی بن مریم (همان، ج3: 158) دانسته‌اند.

برخی آیات دیگر نیز به وصف آینده جهان در دوران امام مهدی (عج) و آخرالزمان اشاره دارند که در تفاسیر از آیات وصف قیامت شمرده می‌شوند. این دسته از آیات گاه تنها به روزگار امام مهدی (عج) و رویدادهای آخرالزمان اشاره دارند و گاه قیامت و قیام امام زمان (عج) را به عنوان دو پدیده ای که در یک جهت قرار دارند، اراده کرده‌اند. یک دلیل این مسئله[2]پیوند و شباهتی است که میان این دو رویداد وجود دارد. موارد زیر نمونه هایی از این شباهت‌ها است:

ـ با قیام امام مهدی (عج) نیکان و بدان از هم متمایز می‌شوند. نیکان در  حکومت امام مهدی (عج) در زمین متنعم می‌شوند و بدان به شمشیر  امام عذاب می‌شوند. همین واقعه به شکل عظیم تر در قیامت در صحنه بهشت و دوزخ  رخ خواهد داد (جوادی آملی، 1385، ج6: 272).

ـ از وقایع زمان قیام امام مهدی (عج) رجعت برخی مردگان است که این رجع و بعث و نشر در زمان قیامت به شکل عام روی خواهد داد (نمل:83؛ بحرانی، 1416، ج4: 228).

ـ با قیام امام (عج) بسیاری از مسائل پنهان، آشکار و ظاهر می‌گردند؛ مانند ناخالصی‌هایی که در قلب کافران و منافقان بر اثر فتنه‌ها و ابتلائات شدید آخرالزمان ایجاد شده و در قرآن با واژه «تمحیص» از آن‌ها یاد شده است و موجب جدایی صف کافران از مومنان می‌گردند (کلینی:1362، ج1: 370؛ نعمانی، 1397: 204). آشکار شدن اسرار نهان در قیامت به اوج می‌رسد چرا که «یوم تبلی السّرائر» است.

ـ قضاوت میان بندگان و اجرای عدالت و انتقام از ظالمان از ویژگی‌های بارز حکومت امام مهدی (عج) است که در سطحی وسیع‌تر، در قیامت واقع می‌شود (فصّلت: 13؛ طباطبائی، 1417، ج15: 34؛ مجلسی، ج24: 72؛ صافی، 1430، ج2: 317؛ روحانی، 1392: 177-188).

بنابراین، میان واقعه ظهور امام و قیامت مشابهت‌های فراوانی وجود دارد؛ اما تفاوت اساسی میان این دو که می‌توان به وسیله آن، این دو رویداد را ازهم بازشناخت؛ این است که زمان قیامت نظام کیهانی، خورشید و ماه و ستارگان و زمین از بین می‌روند و نظام دیگری برقرار می‌شود که برای حشر همگانی و حساب  و بهشت‌های جاویدان و جهنم شرایط لازم در آن فراهم باشد؛ اما قیام امام مهدی (عج) زمانی صورت می‌گیرد که هنوز نظام کیهانی کنونی برچیده نشده؛ اگرچه در آن تغییراتی به وجود آمده تا زمین را برای بندگان صالح خداوند پرنعمت و آباد سازد؛ تغییراتی که قرآن از آن سخن گفته و در روایات فراوان بدان پرداخته شده است. از این رو، وقایع عصر امام مهدی (عج) به شکل محدود تر در همین دنیا واقع می‌شود و ماکت و نمونه کوچکی است از قیامت که در سطحی وسیع واقع می‌شود و عالم را دربرمی گیرد.

علامه طباطبائی ذیل آیه: «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَهُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ» (بقره:210)، به این نکته اشاره کرده است:

«باید دانست که در روایات اهل بیت: این آیه شریفه:

1- به روز قیامت تفسیر شده؛ چنان که عیاشى در تفسیر خود از امام باقر(ع) این روایت را آورده است.

2- به روز رجعت هم تفسیر شده، که مرحوم صدوق روایت آن را از امام صادق(ع) نقل کرده است.

3- به ظهور مهدى (عج) نیز تفسیر شده و عیاشى روایتش را در تفسیر خود به دو طریق از امام باقر(ع) آورده است.

نظایر این‌گونه روایات بسیار است، که اگر بخواهى کتاب‌های حدیث را صفحه به صفحه ببینى، خواهى دید که روایات بسیار زیادى از ائمه اهل بیت: در تفسیر بسیارى از آیات آمده که یا فرموده اند مربوط به قیامت است و یا فرموده اند مربوط به رجعت است و یا فرموده اند مربوط به ظهور مهدى (عج)؛ و این نیست؛ مگر به خاطر وحدت و سنخیتى که در این سه معنا هست» (طباطبائی:1417، ج2: 106).

اکنون به بررسی چند نمونه از این آیات می‌پردازیم که با توجّه به مفاد آن‌ها روشن می‌شود این آیه به صراحت درباره آینده روشن جهان پیش از قیامت و در دوران امام مهدی (عج) سخن می‌گویند:

1٫1 وعده پیروزی خدا و پیامبران او

کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ؛ خدا مقرر داشته که البته من و پیامبرانم پیروز مى شویم؛ زیرا خدا توانا و پیروزمند است» (مجادله: 21).

در این آیه، خداوند از قطعیت پیروزی جبهه حق خبر می‌دهد که پیروزی همه جانبه و بی قید و شرط خدا و رسولان در دنیاست (طباطبائی،1417، ج19: 195) و این وعده فراگیر، وعده ای صادق است که در زمان کنونی محقّق نشده است (سید قطب،1412،  ج6: 3514). در طول تاریخ برخی رسولان الاهی به طور مقطعی و موقت  و یا در محدوده ای از جهان پیروزی یافته‌اند؛ مانند نوح(ع) که در مقطعی، طوفان او  تمام زمین را دربرگرفت (زمخشری، 1407، ج4: 434؛ سید قطب، 1412، ج4: 2213) و همه کافران هلاک شدند و تنها صالحان نجات یافتند؛ امّا دوباره در میان نجات یافتگان شرک و کفر آغاز شد. در دوران برخی پیامبران مانند لوط(ع) نیز در محدوده‌ای از جهان و در یک شهر پیروزی حاصل شد (انبیاء:74).

نیز برخی رسولان چون ابراهیم(ع) با وجود آیات و نشانه‌هایی چون سرد شدن آتش، بر قوم خود پیروز نشدند و به دستور خداوند از منطقه خود هجرت کردند. (عنکبوت:24-26). بسیاری از پیامبران نیز به دست قوم خود کشته شدند (بقره:87؛ نسا: 155) در شرایط کنونی جهان نیز، دین خدا و موحّدان بر مشرکان و کافران غالب و پیروز نیستند و جهان در سیطره قدرت جبهه باطل قرار دارد؛ اما مومنان به وعده‌های صادق الاهی در انتظار روزی هستند که منجی موعود، پیروزی فراگیر جبهه حق، یعنی به گستره همه جهان، تا روز قیامت را رقم زند.

2٫1 وعده استخلاف صالحان و برقراری امنیت و غلبه دین توحید در زمین

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى  لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بی‌شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ؛ خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده  و کارهاى شایسته کرده اند، وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین مى گرداند؛ چنان که کسانى را پیش از آن‌ها جانشین گردانید و بى گمان دینى را که براى آنان پسندیده است، براى آن‌ها استوار مى دارد و ]حال[ آنان را از پس هراس به آرامش بر مى گرداند. ]آنان[ مرا مى پرستند و چیزى را شریک من نمى گردانند و کسانى که پس از این کفر ورزند، نافرمانند. (نور: 55).

در روایات بسیارى از امام سجاد و امام باقر و امام صادق: مى خوانیم: مصداق و تأویل کامل این آیه روز حکومت حضرت مهدى (عج) خواهد آمد (عروسی حویزی: 1415، ج 3: 618 -620) و صالحان و خلیفه شدگان در زمین، شیعیان و محبان اهل بیت: هستند (بحرانی،1416، ج3: 150؛ قندوزی، 1385، ج3: 245).

مفاد آیه و روایات فریقین ذیل آن، گویای آن است که آیه در وصف دوران امام مهدی (عج) سخن می‌گوید؛ امّا برخی مفسران اهل سنّت خواسته اند این آیه را با روزگار خلفا تطبیق دهند که دلایل این مفسران  مورد نقد و بررسی قرار گرفته و نشان داده شده است که:

ـ روایات مورد استناد آنان ضعیف و با تناقض و استنادناپذیری همراه است.

ـ خطاب آیه شریف به حاضران در عصر نزول اختصاص ندارد، بلکه خطاب به همه مسلمانان در همه اعصار است و به بعضی از آنان که دارای ایمان و عمل صالحند وعده استخلاف و… داده شده است.

ـ تمکین از دین به معنای واقعی کلمه و رفع خوف و امنیت کامل در عصر هیچ یک از خلفا محقق نگردیده و تا کنون نیز محقق نشده است. بر اساس روایات متعدد شیعه و سنّی و با توجه به اطلاق تعبیر موضوع محل بحث و با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی تمکین از دین، این تمکین در عصر امام مهدی (عج) محقق خواهد شد و  با استقرار دین در دوران امام مهدی (عج) و غلبه آن بر ادیان جهان شاهد چنین امنیتی خواهد بود (دژآباد، 1391: 53).

3٫1 اتمام نور خدا و غلبه دین حق بر همه ادیان

یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَى اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (*) هُوَالَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى  وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ؛ برآنند که نور خداوند را با دهان هاشان خاموش گردانند و خداوند جز این نمى خواهد که نورش را کمال بخشد؛ هر چند کافران نپسندند. اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین ها برترى دهد؛ اگر چه مشرکان نپسندند (توبه: 32 ـ 33).

همه آیاتی که روزی را نوید می‌دهند که در آن دین حقّ به طور کامل در زمین برپا می‌شود  و بر همه ادیان باطل غلبه می‌کند، به روزگار ظهور امام مهدی (عج) اشاره دارد. شبیه آیات مذکور در آیات 8 و 9 سوره صف و آیه 28سوره فتح نیز آمده است. همان‌گونه که ذکر شد تا کنون این وعده موکّد پروردگار محقق نشده است و تنها در دوران امام مهدی (عج) شاهد وقوع آن خواهیم بود. روایات متعدد شیعه (قمی، 1367، ج2: 317؛ کلینی، 1362، ج8: 44؛ سیوطی، 1404، ج3: 231؛ طبری، 1412، ج10: 82) ذیل آیه گویای همین مطلب است.

پی نوشت:

[2]. برای اطلاع تفصیلی از دلایل دیگر: نک. روحانی، 1392: 87٫

منابع

قرآن مجید.

1. آلوسی، سید محمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه.

2. ابن کثیر دمشقی،اسماعیل بن عمرو (1419ق). تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه، بیروت، منشورات محمد علی بیضون.

3. امین،احمد (1999م). ضحی الاسلام، مصر، مکتبه الاسره.

4. اکبرنژاد، مهدی، (1383). نقد دیدگاه ابن خلدون درباره احادیث مهدویت، تهران، فصلنامه قبسات، شماره 33٫

5. بحرانی، سید هاشم (1416ق). البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت.

6. ———- (1368)، المحجه فی ما نزل فی القائم الحجه، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، تهران، نشر آفاق.

7. تاجری نسب، غلامحسین (1387). فرجام شناسی حیات بشر، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر.

8. جوادی آملی، عبدالله (1389). تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء.

9. خوئی، سید ابوالقاسم (1394ق). البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.

ــــ‌، (بی‌تا)، مصباح الاصول، تقریر محمد سرور واعظ حسینی، قم، نشر داوری.
دژآباد، حامد (1391). بررسی ادله اهل سنت درباره آیه استخلاف و ارتباط آن با عصر ظهور، فصلنامه علمی پژوهشی مشرق موعود، شماره 22٫
ذواالفقار زاده، محمد مهدی (1389). درآمدی بر مدیریت صالحین، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1388). گونه شناسی آیات مهدویت بر اساس روایات تفسیری، انتظار موعود، شماره31٫
روحانی مشهدی، فرزانه (1392). امام مهدی و سرگذشت پیامبران الهی در قرآن، تهران، انتشارات منیر.
زمخشرى، محمود (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی.
سبحانی، جعفر (بی‌تا). کلیات فی علم الرجال، قم، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
سند، محمد (1431ق). الامام المهدی و الظواهر القرآنیه، نجف اشرف، مرکز الدراسات التخصصیه فی الامام المهدی.
سید بن قطب (1412ق). فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره، دار الشروق.
سیوطی، جلال الدین (1404ق). الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، بی‌نا.
صافی گلپایگانی، لطف الله (1430ق). منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، مرکز نشر و توزیع الاثار العلمیه فی مکتب سماحه آیه الله الصافی الگلپایگانی، قم، کوثر.
ــــــــــــــــــــ، (1400ق). اصالت مهدویت، قم، انتشارات مسجد جمکران.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1395ق). کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه.
ــــــــــــــــــــ، بی‌تا. علل الشرایع، قم، داوری.
طارمی، حسن (1392). حجیت خبر واحد از نفی تا اثبات،فصلنامه پژوهش‌های نهج البلاغه، تهران، شماره 36٫
طباطبائی، محمد حسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت.
عروسی حویزی،عبد علی بن جمعه (1415ق) نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، قم.
فاضل لنکرانی، محمد (1381). اصول فقه شیعه، نگارش محمود ملکی و سعید ملکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام.
قرشی، سید علی اکبر (1371). قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
قمی، علی بن ابراهیم (1371). تفسیر قمی، قم، دارالکتاب.
قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا (1368). کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
قندوزی الحنفی، سلیمان بن ابراهیم (1385ق). ینابیع المودّه، کاظمیه، دارالکتب العراقیه.
مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
کلینی، محمد بن یعقوب (1362). الکافی، تهران، بی‌نا.
کورانی، علی و همکاران (1386). معجم احادیث الامام المهدی، قم، موسسه المعارف الاسلامیه.
مجلسی، محمد باقر (1362). بحار الانوار، تهران، انتشارات اسلامیه.
مجتهد شبستری، محمد (1367). مدخل «آخرالزمان» در دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارق بزرگ اسلامی.
معرفت، محمد هادی (1379). تفسیر و مفسران، قم، موسسه فرهنگی التمهید.
مهدوی راد، محمد علی (1381). مشعل جاوید، قم، انتشارات دلیل ما.
ــــ، (1383). حدیث مأثور، فصلنامه حدیث اندیشه، شماره 11 و12٫
نعمانی، محمد بن ابراهیم (1397). الغیبه، تهران، نشر صدوق، تهران.
نیلی، عالم سبیط (1430). الطور المهدوی، بیروت، دار المحجه البیضاء.

فرزانه روحانی مشهدی: استادیار پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی.

منبع: مجله انتظار موعود شماره 43.