چنان‌كه نقل مي‌كنند در جنگ‌ ذات الرّقاع، بين دشمن و مسلمانان يك كوه فاصله بود. در يك طرف كوه مسلمانان و در طرف ديگر آن، كفّار قرار داشتند. هر دو طرف به شدّت خسته بودند و در دو طرف كوه به استراحت مي‌پرداختند. پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم»، بر فراز آن كوه رفتند و بر تپه‌اي خوابيدند. يكي از سران لشکر دشمن هم از آن طرف كوه بالا آمد و پيامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» را خفته ديد. با خود گفت: بهتر است او را بکشم تا همۀ جنگ و جهادها تمام شود. شمشير را از غلاف بيرون كشيد و بالاي سر آن حضرت حاضر شد و گفت: يا محمد! آن حضرت چشمان خود را باز كردند و خود را زير شمشير دشمن ديدند. او گفت: آيا كسي هست كه الان تو را از دست شمشير من نجات دهد. پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» بدون اينكه تزلزل و نگراني از خود نشان دهند، بدون درنگ پاسخ دادند: «رَبي و رَبك»؛ نام خدا كه بر زبان آن حضرت جاري شد، آن كافر بر خود لرزيد و بر زمين افتاد. پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم»با چالاكي از جا برخاستند و شمشير را برداشتند و بالاي سر او قرار گرفتند و شمشير را بلند كردند و فرمودند: حال چه كسي است كه تو را از دست من رهايي بخشد؟ آن فرد زرنگي كرد و پاسخ داد: جودُكَ و كَرَمُكَ؛ پيامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» او را رها كردند. آن مرد بلند شد و گفت: به خدا قسم تو از من بهتر و كريم‌تري.(2)

انسان در بن‌بست‌ها نيازمند چنين توكّلي است. در بن‌‌بست‌ها و تنگناهايي كه هيچ فريادرسي نيست، فريادرس حقيقي به ياري آدمي مي‌آيد و او را نجات می‌بخشد.

انسان غافل از خدا، به اين سو و آن سو، رو به اسباب ظاهري به پيش مي‌رود و گاه در همين تنگناهاست كه خداوند را فريادرس خود مي‌يابد. چنانكه در قرآن مي‌خوانيم:

«فَإذا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ فَلَمّا نَجّاهُم إلَي الْبَرِّ إذا هُمْ يُشْرِكونَ؛ و چون به كشتى سوار شوند خدا را مي‌‏خوانند در حالى كه ايمان و اعتقاد را براي او خالص سازند و همين كه آنها را به سوي خشكي رساند و نجات داد پس به ناگاه شرك مي‌‏ورزند ».(3) 

پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» طبق اين دستورالعمل، همواره و در همۀ امور، توكّل به خداوند را در نظر داشتند و توكّل آن حضرت منحصر به تنگناها و مشكلات نبود.

نبايد فراموش كنيم كه مسبّب الاسباب و اصلاح كنندۀ امور، خداوند تبارك‌وتعالي است. آن كسي كه مي‌تواند راه سالک را هموار کند، صفات رذيله را از دل‌ او بركند و مملکت دل او را به زیور فضائل اخلاقی بیاراید، خداوند است. همان خداوندی كه با فضل و رحمتش توفيق اين مهم را به انسان مي‌دهد. چنانكه مي‌فرمايد:

«وَ لَوْلا فَضْلُ اللهِ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكَي مِنكُم مِن أحَدٍ أبَداً ‌وَلكِنّ اللهُ يُزَكّي مَن يَشاءُ وَاللهُ سَمِيعٌ عَلِيم؛ و اگر فضل و بخشايش خدا بر شما نبود هيچ كس از شما هرگز پاك نمي‌‏شد، و ليكن خداوند هر كه را خواهد پاك مي‌سازد، و خدا شنوا و داناست».(4)

 اقسام توحيد

توکّل واقعی انسان به خداوند تبارک و تعالی از اعتقاد او به توحید سرچشمه می‌گیرد. از این رو لازم است قدری راجع به اصل توحید و اقسام آن توضیح داده شود تا رابطۀ توکّل و توحید روشن گردد.

 قسم اوّل؛

 توحيد ذاتي است. یعنی ذات خداوند متعال بى‌همتاست و واجب‌الوجودى جز او نيست. اعتقاد به اینكه خدا يكي است و شريك ندارد، واجب‌ الوجود و مؤثري در اين جهان جز خدا وجود ندارد و ديگر هر چه هست مخلوق خدا و موجود شده از طرف ذات باری تعالی است، اعتقاد به توحید ذاتی است. انسان همۀ موجودات را ممکن‌الوجود و حق تعالی را واجب الوجود مي‌داند و كم پيدا مي‌شود كسي در جهان قائل به توحيد ذاتي نباشد. بت پرستان نیز اين توحيد ذاتي را قبول دارند. 

قسم دوّم؛

توحيد صفاتي است. به این معنا که ذات خداوند متعال بسيط است و هيچ تركيبى در آن راه ندارد و صفات پروردگار عالمیان نظير علم و قدرت، عين ذات اوست، بر خلاف علم و قدرت مخلوقات كه زايد بر ذات آنان است. زائد بودن صفات مخلوقات بر ذات آنان بدین معنا است که مثلاً انسان از ابتدا عالم یا قدرتمند نبوده و این صفات یا فضائل دیگری که هر انسانی دارد، به ذات او افزوده شده است و ممکن است روزی هم از او زائل شود. امّا صفات حق تعالی عین ذات او است، یعنی وجود او قدرت، علم و سایر صفات و فضائل است و این صفات از ذات باری تعالی جدا شدنی نیست. مانند تر بودن آب یا چرب بودن روغن که ذاتی است. 

معناي ديگر توحيد صفاتي اين است كه انسان بايد هر چه فضيلت دارد از خدا بداند، اگر علم دارد از خداست، اگر قدرت دارد از طرف خدا به او عنايت شده، اگر عقل و شعور دارد از جانب خدا است، اگر مال دارد از خدا است و بالأخره هرچه خوبي، زيبايي و فضيلت است، همه از جانب خدا است و انسان فقط امانت‌دار خدا می‌باشد.

قسم سوّم؛ توحيد عبادي است. يعني انسان در مقابل هيچ كسي كرنش نكند به جز خدای سبحان، يعني عبادت و پرستش فقط شایستۀ خدا و مختص ذات او است.

قسم چهارم؛ توحيد افعالي است. به معنای اینکه موثّرى در جهان هستى جز خداوند متعال نيست. تحقّق اين دو قسم اخیر از توحيد بسيار مشكل است، زيرا التزام عملى به اين امور مشكل است و اكثر انسان‌ها متأسّفانه توحيد افعالی ندارند.

«وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِكُون؛ و بيشتر آنها به خدا ايمان نمى‏آورند، مگر آنكه در همان حال مشرك‏اند. ».(5)

 جملۀ «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعينُ؛ (پروردگارا!) تنها تو را می‌پرستیم؛ و تنها از تو یاری می‌جوییم»(6) که در سورۀ حمد است و امر شده به طور مکرّر در نمازها خوانده شود، مربوط به اين دو قسم توحيد است. و کلمۀ توحيد «لا اله الا الله» در بردارندۀ هر چهار قسم توحيد است. اگر کسي جدّاً «لا اله الا الله» بگويد، در قلعۀ محکم خدا است و از عذاب الهي در امان خواهد بود. حضرت رضا«سلام الله علیه» در نيشابور و در حساس‌ترين مواقع که بايد بالاترينِ کلمات را بگويند، فرمودند:

«اللَّه جَلَّ جَلَالُهُ یقُولُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا؛ خداوند جل جلاله می‌فرماید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» دژ من است، پس هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. چون مرکب به راه افتاد [امام رضا](ع) گفت: [البته] با شرایطش و من جزو شرایط آنم».(7) 

بال توحید، يک بال برای پرواز به شمار می‌رود و بال ديگر براي پرواز، بال ولايت است. جملۀ «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا»که امام رضا«سلام الله علیه» ذيل اين روايت فرموده‌اند، بیانگر این واقعیّت است. آن حضرت در جاي ديگر نیز از قول خداي تعالي فرموده‌اند:

«وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي؛ ولایت علی ابن ابیطالب دژ من است، پس هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. ».(8) 

اگر كسي شيطان را متابعت کند، شيطان پرست مي‌شود. اگر كسي به دنبال هوي و هوس باشد، هوي و هوس را می‌پرستد. متابعت از نفس و آنچه دل می‌خواهد، نوعي شرك است. خداوند در قرآن کریم مي‌فرمايد:

«أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَني‏ آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبين؛ اي فرزندان آدم، آيا به شما سفارش نكردم كه شيطان را نپرستيد كه او مسلمًا براي شما دشمنى آشكار است؟».(9)

می‌فرماید: اي بني آدم ما در عالم ذر، باهم معاهده كرديم كه وقتي در اين دنيا آمدي به دنبال شيطان نروی و او را نپرستی، چرا شيطان‌پرست شدي؟ تبعيّت از شيطان پيروی از او، همان پرستش شیطان است و به توحيد عبادي ضرر مي‌زند و انسان را مشرک می‌کند. در واقع چنین کسی دو خدا دارد، يك خدا كه او را خلق كرده و خداي دیگر، خدائی که از او تبعيّت مي‌كند. قرآن مي‌فرمايد:

«أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكيلاً؛ آيا ديدي كسي را كه خداي خود را هواي خود گرفته؟ آيا تو كارساز او (در هدايت يا حفظ از عذاب آخرت) خواهي شد؟».(10)

يعني اي رسول گرامي! آيا مي‌خواهي آن كسي را كه از هواي نفسش پيروي كرده را به تو نشان بدهم؟‌ همان كسي كه براي خدا شريك قائل شده است، يعني هم خدا را مي‌پرستد و او را عبادت می‌کند و هم هوی و هوس بر دل او مسلّط شده است و در نتیجه، هوي و هوس را نيز مي‌پرستد.

معناي توحيد افعالي اين است كه انسان به جز خدا مؤثّري در اين جهان نبيند و اعماق وجودش بگوید: «لا مؤثّر في الوجود إلا الله»، توحيد افعالي معناي واقعي كلمه «‌لا الله الاّ الله»‌ است، يعني كسي «‌لا الله الاّ الله» مي‌گويد كه فقط الله را در جهان مؤثر بداند. باور کند که هرچه دارد از ناحیۀ حق تعالی است و در حالی که او را همه کارۀ عالم وجود می‌داند، به هیچ کاره بودن خودش، علمش، قدرتش و دارائی‌اش پی ببرد. به قارون گفتند: چرا زكات مال خود را پرداخت نمی‌کنی؟ گفت: من اين پول‌ها را از علم خود به دست آورده‌ام و زكات نمي‌دهم: «…أُوتيتُهُ عَلي‏ عِلْمٍ عِنْدي؛ (قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است به دست آورده‌ام!»(11)  بنابر تعبیر قرآن کریم، این سخن شرک است و بر این اساس می‌فرماید: «وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِكُون؛ و بیشتر آنها که مدعی ایمان به خدا هستند، مشرکند!»،(12)  یعنی اكثر مردم‌ توحيد افعالي ندارند، زیرا هر‌چه دارند، از خودشان مي‌دانند. اين گروه از مردم خودشان را در زندگي مؤثّر می‌دانند. خدا را هم در کنار خود و دیگران قبول دارند و مؤثّر مي‌دانند.

البتّه توحيد افعالى به اين معنى نيست كه «واسطۀ فيض» در اين جهان نباشد، بلكه عناصر جهان هستى در يكديگر تأثير دارند و به اصطلاح فلسفى، نظام جهان بر پايه علّت و معلول استوار است.

tyle="text-align: center;">

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند
تا تو نانى به كـف آرى و به غفلت نخورى