البته اگر بخواهیم از این عمیق‌تر به موضوع نگاه کنیم، ماجرا از زمانی آغاز می‌شود که ما به‌سمت مدرنیته حرکت کردیم. ما در روند گرایش به غرب در دوره‌ی معاصر و نوسازی جامعه، اقداماتی انجام دادیم که شبیه غرب شویم. این اقدامات برای تشبه به غرب، عملاً آثار و تداخلی در جامعه‌ی ما داشته که یکی از مهم‌ترین آثارش، وقوع یک بیماری است به نام بیماری «بدل‌گرایی». بیماری بدل‌گرایی، این وضعیت را بر جامعه‌ی ما حاکم کرده است. بدل خیلی مهم شده و ظاهر بسیار اهمیت پیدا کرده است. عملاً به این سمت رفته‌ایم که ظاهر را زیبا کنیم. حتی نخواستیم غربی شویم. می‌خواستیم ظاهر غرب را بیاوریم و چون دنبال ظاهر غرب بودیم، نمی‌توانستیم به خود غرب بدل شویم. چون ماهیت جامعه‌ی ما ماهیت کاملاً متفاوتی است؛ با عقلانیت، سابقه‌ی تمدنی و ریشه‌های فرهنگی و دینی کاملاً متفاوت، نمی‌توانستیم غربی شویم. بنابراین رفتیم به‌سمت شبه‌مدرن شدن. شبه‌مدرن شدن یعنی ظاهر را درست کنید و خیابان‌ها ظاهرش شبیه شهرهای اروپایی شود و مثلاً آنجا «نیوزپِیپِر» (newspaper) دارند، ما اینجا «کاغذ اخبار» منتشر کنیم.
 
ظاهر چنین مسائلی ممکن است امری کاملا فردی و شخصی محسوب شود اما این مسئله دارای ابعاد اجتماعی نیز هست. از این منظر، این‌ اقدامات چه پیامدهایی را برای امنیت روانی و سلامت اخلاقی جامعه به بار خواهد آورد؟
وقتی که افراد امکان رفتار نابهنجار را داشته باشند، امنیت اجتماعی را به خطر می‌اندازد؛ یعنی زمانی ما زندگی امنی داریم که غالب مردم رفتار بهنجاری داشته باشند. این مسئله باعث کُند شدن فعالیت اجتماعی می‌شود و ریسک بالا می‌رود. خود این مانورها هم به‌صورت کلی و عمومی در جامعه‌ای که مردم دارند زندگی می‌کنند، تولید ناامنی می‌کنند و احساس ناامنی را افزایش می‌دهند.

گزارش تصویری: گفت‌وگو با دکتر اردشیر انتظاری، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه
نکته‌ی دیگر که شاید مهم‌تر از این هم باشد این است که در جامعه‌ای که مصرف ناعادلانه را نمی‌پذیرد، ناامنی اقتصادی خیلی شدیدتری ایجاد می‌‌شود. جامعه‌ی ما جامعه‌ی طبقاتی نیست. در جامعه‌ی ما، مرزهای طبقات خیلی کم‌رنگ است و عملاً شرایطی به وجود می‌آید که باعث می‌شود مردم نپذیرند آدم‌ها مصرف متفاوتی داشته باشند. در واقع در جای خود می‌تواند موجب احساس ناامنی در سطح اجتماعی شود. من فکر می‌کنم اگر متمرکز شویم روی این مانورهایی که در جامعه انجام می‌شود، به‌نوعی می‌شود گفت که این نوع مانورها، مانورهای خشونت‌آمیز هم محسوب می‌شوند. مانورها از این جهت خشونت‌آمیز هستند که در آن‌ها سرعت، تهدید و نوعی بی‌مبالاتی وجود دارد و این شرایط، خشونت تولید می‌کند. البته خودش محصول خشونت است، ولی در عین حال، تولید خشونت می‌کند. می‌توان گفت وقتی کسی در شهر بد رانندگی می‌کند، فقط خودش بد رانندگی نمی‌کند، بلکه این بد رانندگی کردن و استرس را به‌صورت پاندولی به بقیه‌ هم منتقل می‌کند.

حدیثی از پیامبر هست که می‌فرمایند کسی که حقی دارد و حقش را ندهید و در عوض به شخص دیگری که حقش نیست بیش از حقش بدهید، آن کسی که به آن بیشتر داده‌اید، به شما ظلم می‌کند. این اتفاقات هم که شما می‌بینید، ظلم کسانی است که بیشتر از حقشان گرفته‌اند. پاداش ناعادلانه داده شده و این قانون اجتماعی و سنت الهی است که آن‌ها به‌جای آنکه شکرگزار شما باشند، به شما ظلم می‌کنند. این اتفاق در صحنه‌ی اجتماع رخ داده است.
 
اشاره فرمودید که نمایش ثروت منجر به مصرف بیشتر و بی‌رویه در جامعه خواهد شد. مصرف‌زدگی چه تأثیراتی در زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی خواهد داشت؟
ببینید ما دو نگاه به مصرف داریم: یک گونه‌ی لیبرالی که معتقد است انسان آزاد است در تملک، انتقاد و مصرف، این اصول لیبرالیسم است. در مقابلش هم اصول کمونیست وجود دارد که می‌گوید مصرف باید تحت نظارت مرکزی باشد و تحت نظارت دولت انجام شود. آدم‌ها کار می‌کنند، ولی مصرفشان باید مساوی باشد. نگاه اسلام، نگاه متفاوتی است. اسلام می‌گوید آدم‌ها تلاش می‌کنند و تلاش کردن اگر برای خدا باشد، آن‌ها را به خدا نزدیک می‌کند. تلاش برای تولید فی‌نفسه چون باعث آبادانی می‌شود، امر ممدوحی است. در مورد نحوه‌ی مصرف نیز اسلام تأکید می‌کند باید با انصاف صورت گیرد. یعنی ما در مصرف باید رعایت انصاف را بکنیم. رعایت انصاف یعنی اینکه نگاه به اطراف خودمان داشته باشیم، چون مصرف بی‌رویه به مرور تولید فقر می‌کند. می‌دانید که فقر بر دو نوع است: فقر نسبی و فقر مطلق. فقر مطلق این می‌شود که آدمی احتیاجات اولیه را برای گذران زندگی نداشته باشد و فقر نسبی، مقایسه‌ای انجام می‌شود. مثلاً فرض کنید در جامعه‌ای که افراد آن یک یا دو کیلو گوشت می‌خرند، اگر من بیست کیلو گوشت بخرم، در واقع با این کار برای دیگران تولید

در جامعه‌ی ما که یک جامعه‌ی عدالت‌گرا و صاحب ایدئولوژی است و فرمان امیرالمؤمنین را همه‌جا منتشر می‌کنیم که کاخی بنا نشد، مگر اینکه کوخی ویران شده باشد و مدام از عدالت صحبت می‌کنیم و عدالت را برجسته می‌کنیم، نامساوی بودن مصرف، بسیار شدیدتر تولید انواع آسیب‌های اجتماعی می‌کند. باید یا درباره‌ی مصرف تدبیری بیندیشیم. نمی‌توانیم از الگوی سرمایه‌داری تبعیت کنیم و ایدئولوژی عدالت‌گرایانه داشته باشیم.
 
به‌نظر حضرت‌عالی، راه‌حل این مسئله چیست؟
راه‌حل این موضوع به‌صورت مقطعی و زودگذر نیست. ما باید نظام تعلیم‌وتربیت را اصلاح کنیم. آدم‌ها نباید تلقی لیبرالیستی از مصرف داشته باشند. این تلقی لیبرالیستی را باید به یک تلقی مؤمنانه از مصرف تبدیل کنیم. ارزش انصاف در جامعه باید پررنگ شود. تا وقتی انصاف وجود داشته باشد، فرد نمی‌تواند بگوید من بروم به‌گونه‌ای مصرف کنم که حسرت برای دیگران ایجاد کند. اینکه آدم‌ها می‌روند مصرف می‌کنند و برای سایرین تولید حسرت می‌کنند، به دلیل بی‌انصافی است که ترویج پیدا کرده است؛ چراکه در این مدل، اساساً دیگران را نمی‌بینید و این حاصل یک نوع تربیت بیمارگونه است. به همین دلیل به مدرسه و نظام تعلیم‌وتربیت اشاره کردم. اینجا خودش را نشان می‌دهد. نظام تعلیم‌وتربیت ما تولید فردگرایی بیمارگونه می‌کند و بچه‌ها را با نمره می‌تواند بشناسد. نمره هم کاملاً منفرد از همدیگر نیست و مقایسه‌ای است و خود این روش، موجب تقویت فردگرایی می‌شود. موفقیت شما در گرو شکست دیگران است.