لَهُ مُعَقِّبتٌ مِّن بَینِ یدَیهِ وَمِنْ خَلْفِهِ یحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَایغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَآ أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ [1]

برای او، مأمورانی است که پی در پی، از پیش رویش، و از پشت سرش، او را از فرمان الهی (حوادث غیر حتمی) حفظ می کنند؛ در حقیقت خدا آن (سرنوشتی) که در قومی است را تغییر نمی دهد تا این که آنچه را در خودشان است، تغییر دهند؛ و هنگامی که خدا برای قومی (به خاطر اعمالشان) بدی بخواهد، پس هیچ بازگشتی برای آن نخواهد بود؛ و جز او، هیچ سرپرستی برای آنان نخواهد بود.

نکته ها و اشاره ها:

1.واژه ی «مُعَقِّبات» به معنای گروهی است که همواره کاری را دنبال می کنند و در این جا مقصود فرشتگانی است که مأموریت دارند در شب و روز همواره به سراغ انسان بیایند و از پیش رو و پشت سر نگهبان او باشند.[2]

2.انواع بیماری ها و حوادث و خطرها هر لحظه انسان را تهدید می کند و خدا انسان ها را حفظ می کند. همه ی ما در زندگی خود بارها احساس کرده ایم که نیرویی غیبی ما را محافظت می کند و از خطرها می رهاند و ممکن نیست که همه ی این امور تصادفی باشد.

3.در حدیثی از امام صادق علیه السلام حکایت شده که هیچ بنده ای نیست مگر این که دو فرشته با او هستند و او را محافظت می کنند، اما هنگامی که فرمان قطعی خدا فرا رسد، او را تسلیم حوادث می کنند.[3]

از این گونه احادیث استفاده می شود که آن فرشتگان انسان را در برابر حوادث غیرقطعی محافظت می کنند، ولی- همان طور که در پایان آیه یادآور شده است- اگر فرمان حتمی الهی فرا رسد کسی نمی تواند کاری و کمکی بنماید.

 جایی که تیغ قهر برآرد مهابتت ویران کند به سیل عرم جنّت سبا

 (سعدی)

4.ما وجود چنین فرشتگانی را با حواسّ معمولی درک نمی کنیم، اما هیچ دلیلی برای نفی آنها نداریم و آیات و احادیث وجود آنها را اثبات می کند.

5.این آیه یک قانون کلی جامعه شناختی اسلام را بیان می کند که می گوید: «سرنوشت شما قبل از هر چیز و هر کس به دست خود شماست و هرگونه تغییر در سرنوشت شما، بر اساس تغییرات درونی و اراده ی شما شکل می گیرد و خوش بختی یا بدبختی شما را رقم می زند.»

این یک اصل قرآن و یکی از پایه های جهان بینی و جامعه شناسی اسلام است که می گوید بدبختی جوامع عقب افتاده از عوامل درونی ناشی می شود و اگر استعمارگران و جهان خواران در درون انسان ها و ملت ها پایگاهی نداشته باشند، نمی توانند کاری از پیش ببرند.

6.برای بررسی عوامل سقوط تمدن ها و پیشرفت و عقب ماندگی ملت ها، نباید به دنبال علل خیالی شانس و بخت و اقبال بود بلکه باید علت را در ضعف درونی و مشکلات داخلی خود جست و جو کرد.

7.در حدیثی از امام سجاد علیه السلام حکایت شده که گناهانی که نعمت ها را تغییر می دهند عبارت اند از: ظلم به مردم، ناسپاسی خدا و رها کردن کار خیری که انسان بدان عادت کرده است.[4]

آموزه ها و پیام ها:

1.انسان تحت حمایت و حفاظت نیروهای غیبی است.

2.تغییرات ظاهری اجتماعی از تغییرات درونی انسان ها سرچشمه می گیرد.

3.سرنوشت ملت ها به دست خود آنهاست.

4.اگر می خواهید سرنوشت ملت را تغییر دهید، از خود شروع کنید.

5.در برابر اراده ی قطعی خدا امداد هیچ کس سودی ندارد.

پی نوشت:

[1] سوره رعد، آیه 11

[2]  مجمع البيان، ج 6، ص 431.

[3]  تفسير برهان، ج 2، ص 283؛ نهج البلاغه، كلمه‏ى قصار 201؛ خصائص الائمه، ص 114 و بحارالانوار، ج 5، ص 140.

[4] تفسير صافى، ج 3، ص 61؛ تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 487؛ معانى الأخبار، ص 270 و امالى طوسى، ص 13.