چنان عبادت كن گويا او را مى بينى.

پس اگر او را نمى بينى،

او حتماً تو را مى بيند.

أَلَمْ يعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يرَى^{(العلق/14)}

1ـ حركت در مسير مستقيم شريعت

در مكتب تربيتى اين عارف بزرگ، عارف از اولين قدم براى تهذيب نفس تا آن جا كه به عالى ترين مراحل كمال مى رسد و عروج مى كند، تنها بر صراط مستقيم شرع مقدس اسلام قدم بر مى دارد و همه رفتار و حالات خويش را براساس آن تنظيم مى نمايد. آخوند ملاحسينقلى همدانى مى فرمايد:

«هيچ راهى به سوى قرب و نزديكى به خداوند نيست مگر به وسيله عمل به شرع شريف در هر امر كلّى و جزئى.»

و همچنين مى فرمايد:

«به جز التزام به شرع شريف در تمام حركات و سكنات و تكلّمات و لحظات و غيرها، راهى به قرب حضرت ملك الملوك جلّ جلاله نيست.»

2 ـ ارج نهادن به فقه و فقاهت

آخوند و تربيت يافتگان مكتب او، در عين مجاهده و رياضت براى تهذيب نفس و طىّ مراحل عالى معرفت، ارزش فراوانى براى فقه و فقاهت قائل بودند. آنان پس از كسب ملكه اجتهاد و فقاهت، به سير و سلوك روى مى آوردند. برخى از مشايخ اين مكتب، علاقه مندان به سير و سلوك را تنها پس از رسيدن به مرتبه اجتهاد، به جرگه خود مى پذيرفتند و به آن ها دستور العمل مى دادند تا در طىّ طريق، براى استنباط احكام خود نيازى به ديگران نداشته باشند.

خودِ آخوند سال هاى طولانى در حوزه درس فقه و اصول شيخ انصارى حاضر شد و يكى از «اكابر فقهاء شيعه» لقب گرفت. شيخ محمّد باقر بهارى در كتاب قضا و شهادات خود، نظرات فقهى آخوند را مورد توجه و بحث قرار داده است.

شاگردان آن عارف فقيه نيز اهتمام خاصى به فقه داشته اند. براى همين است كه شيخ آقا بزرگ تهرانى، از سيد احمد كربلائى به «فقيه كبير»، از ميرزا جواد ملكى تبريزى به «عالم فقيه»، از شيخ محمّد باقر بهارى به «فقيه كبير» و از سيد محمّد سعيد حبوبى به «فقيه جليل» ياد كرده است. هر يك از شاگردان آخوند همدانى در كنار درس اخلاق و سير و سلوك، حوزه تدريس فقه نيز داشتند.

3 ـ تأكيد بر خود شناسى

روش تربيتى ملاحسينقلى، «معرفت نفس» بود. او براى وصول به اين مقام … «مراقبه» را از مهم ترين امور مى شمرد.

آن جناب در اين زمينه مى فرمايد:

«پس از ترك گناه، به مجاهده بپرداز و با تمام كوشش از لحظه اى كه سر از بستر بر مى دارى، تا شب كه بخواب مى روى، «مراقبت» داشته باشد، و در محضر مقدس الهى، با ادب باش و بدان كه تو با سراسر وجود و تمام اجزايت، اسير قدرت الهى هستى، و حرمت حضور او را رعايت كن او را چنان عبادت كن گويا او را مى بينى. پس اگر او را نمى بينى، او حتماً تو را مى بيند. پيوسته متوجه عظمت حق و حقارت خويش، رفعت او و پستى خود، عزت او و ذلّت خود، بى نيازى او و احتياج خودت باش، و از زشتى غفلت خود در حضورش كه پيوسته به تو توجه دارد، غافل مشو.»

4 ـ توجه به مسائل سياسى و اجتماعى

خود آگاهى عرفانى بسيارى از سالكان طريق را به سوى فردگرايى و عدم رغبت به مسائل اجتماعى سوق مى دهد، ولى در مكتب تربيتى ـ عرفانى آخوند، كه براساس الگوى قرآنى و حركت پيام آوران وحى تنظيم شده است، اين انحراف ديده نمى شود. گر چه از جزئيات موضع گيرى هاى سياسى ـ اجتماعى آخوند اطلاعاتى در دست نيست، اما دو نكته اساسى مواضع او را در مسائل اجتماعى روشن مى سازد. صفحات اندكى كه از آخوند به عنوان «دستور العمل» به جاى مانده است، حكايت از آن دارد كه آخوند شخصيتى دردمند است و اين دردمندى او از آگاهى هاى اجتماعى و احساس مسئوليت در برابر نابسامانى هاى جامعه ريشه مى گيرد. وى در يكى از دستور العمل هاى اخلاقى مى فرمايد:

«شب و روز به سيف و سِنان لِسان، عِرض و مال و عصمت مسلمانان را پاره پاره مى كنند، قلوبشان خالى از ذكر و فكر و مملو از حيله و مكر است، دست عقل را بسته و دست هوا را گشاده، چه زخم ها از آن دست ها بر كبد دين رسيده و چه مصيبتها در شرع شريف بر پا شده، لباس خدائيان را كنده و جامه فرنگيان را پوشيده، اطعمه و اشربه اسلام را بدل به زهر و زقوم نصارى و دهريان نموده اند، وظايف شرع را متروك و آداب كفر را مسلوك داشته، بازار كفر و شرك در بلادشان معمور و آباد و سوق اسلامشان مخروب و بر باد، و افضيحتاه! عسگر]لشگر[ كفر در بلاد وجود ما منصور و مسرور و لشگر اسلام مقتول و مأسورند.»

آخوند هر چند مربّى اخلاق و سير و سلوك بود، ولى از عناصر اجتماعى مكتب اسلام، همچون وحدت مسلمانان غافل نبود. شيخ محمّد بهارى، ممتازترين شاگرد وى در اين زمينه مى گويد:

«استاد ما رضوان الله عليه مى فرمود: خيلى كار از اتحاد قلوب ساخته گردد كه از متفرد بر نمى آيد. او اهتمامى تام در اين مطلب داشت.»

از خط مشى و شيوه رفتارى تربيت يافتگان مكتب آخوند و حضور فعال آن ها در صحنه سياست و وقايع اجتماعى مى توان نقش و تاثير استاد بزرگ آن ها را در اين مسير تشخيص داد. روشن بينى و آگاهى هاى اجتماعى آخوند ملاحسينقلى همدانى سبب شد كه شاگردان ممتاز وى در مقاطع حساس تاريخى، قدم بر عرصه سياست گذاشتند. برخى از آنان رهبرى مردم را در حوادث سياسى بر عهده داشتند.

يكى از اين فرزانگان مصلح بزرگ، سيد جمال الدين اسد آبادى است كه مدّت ها شاگرد آخوند ملاحسينقلى بود.

يكى ديگر از شاگردان انقلابى آخوند، اديب و فقيه بزرگ، سيد محمّد سعيد حبوبىمى باشد. اين مجاهد بزرگ از برجسته ترين شاگردان مكتب آن عارف والا مقام است. او در صف آرايى مسلمانان عراق در برابر نيروهاى متجاوز انگليسى، از پيشگامان مبارزه با تجاوزگران خارجى بود. او فرماندهى 90000 نفر از مسلمانان را در نبرد به عهده داشت و در جريان مبارزه پرشورترين حماسه ها را آفريد.

شيخ محمّد باقر بهارى نيز از نزديك ترين اصحاب آخوند و پرورش يافته مكتب اوست. اين عارف سالك و مجتهد مجاهد در برابر تجاوزات امپراتورى روسيه مقاومت نمود و با تحريم اجناس روسى، علناً با دشمنان اسلام به مبارزه برخاست. او با تلگراف به سران كشورهاى اسلامى، خطر تهاجم روسيه به ايران و تركيه را به آنان گوشزد نمود و با تلاش هاى پى گير خويش، در برابر دشمنان متجاوز مقاومت كرد و آن ها را ازحمله به كشوراسلامى منصرف ساخت.

سيد عبدالحسين لارى نيز از درس آموزان و رشد يافته گان مكتب اين عارف فرزانه است. اين مجتهد وارسته سير و سلوك معنوى را همراه جهاد و مبارزه برگزيد. مبارزه با ظلم و ستم خوانين منطقه، تشكيل حكومت اسلامى از لارستان تا بندرعباس، رهبرى مردم جنوب در دوران مشروطيت، ايجاد جنبش دليران تنگستان و آزاد سازى بنادر جنوب از دست متجاوزان انگليس بخش هايى از كارنامه درخشان اين عارف آگاه و مجتهد مجاهد را نشان مى دهد. اين ظلم ستيزان مصلح از شاگردان مكتب آخوند ملاحسينقلى همدانى محسوب مى شوند. افزون بر اين، مطالعه تاريخ جنبش هاى مختلف در تاريخ معاصر كه در ايران و عراق رخ داده حاكى از حضور فعال پرورش يافتگان اين مكتب تربيتى ـ عرفانى در صحنه سياست و رهبرى مردم مى باشد. اين روش تربيتى آخوند همدانى، بيانگر آن است كه سير و سلوك عرفانى، هيچ گونه منافاتى با مبارزات اجتماعى، حق طلبى و ايفاى نقش هاى انقلابى ندارد.