اگر بخواهیم یکی از اقوامی را که در شعر و شاعری پیشینه ای درخشان دارند نام ببریم بی گمان نام قوم عرب بر زبان رانده خواهد شد که در گذشته و حال اهمیتی بسزا برای شعر و شاعر قائل بوده تا بدانجا که شعر را دیوان عرب دانسته و بس توصیفش کرده اند.[1]بنی هاشم که تیره ای از قبیلۀ قریش و از موقعیت اجتماعی و سیاسی ممتازی بهره مند بودند از ذوق شعری و ادبی نیز برخوردار بودند[2] از جناب عبد المطلب در مناسبتهای مختلف اشعاری بر جای مانده که در کتابهای تاریخ و سیره ضبط شده است.[3] پس از درگذشت عبد المطّلب دختران وی در ضمن ابیاتی که در رثای پدر سروده اند به برخی فضایل او نیز اشاره کرده اند.[4]در این میان مقام ادبی ابو طالب کاملا ممتاز است. خطبۀ غرّای او در ازدواج رسول خدا(ص)با خدیجه[5] و اشعار بر جای مانده از او(دنبالۀ مقاله)گواه بر این مدّعا می باشد. به گفتۀ نجاشی(در گذشتۀ 450 ه)کتابی از ابو محمد حسن بن علی اطروش تألیف یافته که عنوان آن«فصاحة ابی طالب»بوده است.[6] ابن سلاّم جمحی(در گذشتۀ 231 ه)ابو طالب را شاعری خوش سخن و توانا معرفی کرده و قصیدۀ لامیۀ او را، که در مدح پیامبر(ص)است، ستوده است.[7] در بسیاری از کتابهای معتبر سیرۀ نبوی. تاریخ، تراجم و ملل و نحل همچون کتاب السیر و المغازی ابن اسحاق و السیرة النبویه ابن هشام(ر. ک به فهرستهای آن دو کتاب)، مروج الذهب مسعودی[8] ، الاصابه ابن حجر عسقلانی[9] ، انساب الاشراف بلاذری[10] و ملل و نحل شهرستانی[11] ؛ کتب معتبر ادبی و لغوی همچون الکتاب سیبویه[12]، البیان و التبیین جاحظ[13]، اغانی ابو الفرج اصفهانی[14] ، لسان العرب ابن منظور(ذیل مادۀ ثوب)؛ و تفاسیر معتبری همچون الکشّاف زمخشری[15] ، تبیان شیخ طوسی[16] ، مجمع البیان طبرسی[17] ، تفسیر ابو الفتوح رازی[18] و کتابهای معتبر حدیث همچون الکافی کلینی رازی[19] ابیاتی از ابو طالب نقل شده است و این امر نشانگر اهمیت اشعار جناب ابو طالب است.

گردآوری اشعار ابو طالب: نخستین بار ابو هفّان عبد الله بن احمد بن حرب مهزمی عبدی بصری(در گذشتۀ سدۀ 3 ه)اشعار ابو طالب را به روایت عفیف بن اسعد از ابو الفتح عثمان بن جنّی(در گذشتۀ 392 ه)گردآورده است[20] و این کتاب در سال 1356 ه در نجف به چاپ رسیده و ابیات آن حدود چهار صد بیت است.

پس از ابو هفّان، ابو نعیم علی بن حمزه بصری تمیمی لغوی(در گذشتۀ 375 ه) اشعار ابو طالب را در کتاب«دیوان ابی طالب و ذکر اسلامه»[21]به روایت ابو محمد هارون بن موسی تلعکبری(در گذشتۀ 385 ه)و ابو بشر احمد بن ابراهیم هاشمی از زبیر بن بکّار و ابن درید ازدی لغوی گردآوری کرده و نسخه ای از آن موجود می باشد.[22] اینجانب نگارندۀ مقاله نیز با مراجعه به بسیاری از کتب ادبی، لغوی، تاریخ، سیره، تراجم، تفسیر و حدیث کلیۀ ابیات موجود جناب ابو طالب را با بیان مصادر هر قطعه شعر و سبب سروده شدن آن به همراه توضیحات لغوی و تاریخی و ذکر وزن عروضی ابیات در کتابی با عنوان«الدّرة الغرّاء فی شعر شیخ البطحاء»گردآورده و منتشر ساخته ام. ابیاتی که اینجانت بر آنها دست یافتم افزون بر 800 بیت می باشد هرچند ابن شهر آشوب نقل می کند که آن دسته از اشعار ابو طالب که بر ایمان وی دلالت دارد زاید بر سه هزار بیت است.[23] از امام صادق علیه السلام روایت است که امیر المؤمنین علیه السلام خوش می داشت که شعر ابو طالب روایت و تدوین گردد و می فرمود: آن را بیاموزید و به فرزندانتان یاد دهید زیرا ابو طالب بر آیین خداوندی بود و در شعر او دانش فراوان است.[24]
وقایع مهم تاریخی در اشعار ابو طالب:

بسیاری از حوادث مکه و صدر اسلام در اشعار ابو طالب منعکس گشته است و این امر بر اهمیت دیوان وی می افزاید. در اینجا به برخی از آن وقایع، فهرست وار، اشاره می شود:

1-داستان صحیفۀ قریش و مناظرۀ ابو طالب با سران مکه.[25]

2-تحریض نجاشی، حاکم حبشه بر حمایت از فرزندش جعفر.[26]

3-ولادت حضرت علی علیه السلام.[27]

4-سفر به شام و ملاقات با تجیرای راهب.[28]

5-واقعۀ شقّ القمر.[29]

6-دفاع از پیامبر(ص)در موارد متعدد.[30]

7-تکریم و بزرگداشت خانۀ خدا.[31]

مشهورترین قصیدۀ ابو طالب قصیدۀ لامیۀ اوست که بسیاری آن را نقل و شرح کرده اند[32] ابن هشام 94 بیت از آن را در«السیرة النبویة»[33] نقل کرده است، ابن کثیر نیز پس از نقل ابیات گفته: قصیده ای است بس بلیغ که جز جناب ابو طالب نمی تواند سرایندۀ آن باشد و این قصیده از معلّقات سبع برتر و بلیغتر است[34] قسطلانی و عینی نیز این قصیده را ستوده و تعداد ابیاتش را 110 بیت داسنته اند[35] و اینجانب با تتبّع در منابع، 120 بیت آن را ذکر و شرح کرده ام.[36] در خاتمه یادآور می شوم که سیمای ابو طالب رد شعر او هویدا گشته است؛ شعری که بیانگر ایمان، شجاعت، وجدان بیدار و عاطفۀ سرشار سرایندۀ آن است، و به تعبیر جاحظ بصری: ابو طالب پشتیبان پیامبر و یاور و سرپرست و معترف به پیمبری وی و سرایندۀ اشعار فراوان در مناقب او و بزرگ قریش می باشد.[37]

منبع : گلستان قرآن، شماره 28، صفحه 34 , قربانی زرّین، باقر

پی نوشت ها

[1] العقد الفرید، ج 6، ص 811

[2] فحول الشعراء، ص 23-24، 195، 205

[3] المناقب ج 1ص24، 36؛ بحار الانوار ج 15ص 140-141، 145،152

[4] بحار الانوار ج 15، 154- 155

[5] شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 70

[6] کتاب رجال، ص 58

[7] طبقات فحول الشعراء، ص 204

[8] جلد 2 صفحه 78

[9] جلد 4 صفحه 115 - 116

[10] جلد 2 صفحه 20، 41 - 42

[11] جلد 2 صفحه 249

[12] جلد 1 صفحه 73، 478

[13] جلد 3 صفحه 22

[14] جلد 9 صفحه 51-52

[15] جلد 2 صفحه 14

[16] جلد 3 صفحه 108؛ جلد 4 صفحه 120

[17] جلد 1 صفحه 123، جلد 4 صفحه 287-288؛ جلد 7 صفحه 144

[18] جلد 4 صفحه 406-407؛ جلد 8 صفحه 472-474

[19] جلد 1 صفحه 499

[20] اعیان الشیعه، ج 8، ص 125

[21] الذریعه ج 9، ص 42

[22] اعیان الشیعه، ج 8، ص 126

[23] متشابه القرآن، ج 2، ص 65

[24] الحجة علی الذاهب، 130

[25] الدرة الغراء، 61-69

[26] همان، 73-74

[27] همان، 79-80، 163-164

[28] همان 84-85

[29] همان، 91

[30] همان، 94-96، 108-110

[31] همان، 106، 107

[32] الدرة الغراء، 119-120

[33] جلد 1 صفحه 172-176

[34] البدایة و النهایة، ج 3، ص 57

[35] الغدیر، ج 7، ص 340-341

[36] الدرة الغراء، 120-135

[37] ینابیع المودة، 152