مبانی فرهنگی غرب، بازگوکننده ی همه ی مغزها و دل های مردم آن سرزمین نیستند بلکه این مبانی، واقعیت هایی هستند که در زیربنای حیات فرهنگی آن جوامع وجود دارند و یا به آن جوامع (به وسیله ی خودکامگان) تحمیل شده اند. علامه جعفری تصریح می کند که قدرت های غربی، قابلیت و توان خود را در راستای خدمت به بشریت به کار نگرفته اند، بلکه با افروختن شعله های جنگ و نظامی گری، بر ضد نوع انسان «قیام» کرده اند، اما در مقام گفتار و نظر، فریب کارانه از انسانیت و ارزش های عالی انسانی دفاع می کنند تا به این واسطه، مسیر وصول به خودکامگی هر چه بیشتر خویش را هموارتر سازند

علامه جعفری، فیلسوف نقاد غرب، علامه تصریح می کند که قدرت های غربی، قابلیت و توان خود را در راستای خدمت به بشریت به کار نگرفته اند، بلکه با افروختن شعله های جنگ و نظامی گری، بر ضد نوع انسان «قیام» کرده اند، اما در مقام گفتار و نظر، فریب کارانه از انسانیت و ارزش های عالی انسانی دفاع می کنند تا به این واسطه، مسیر وصول به خودکامگی هر چه بیشتر خویش را هموارتر سازند.

 

علامه جعفری، موضوعات متنوع علوم انسانی

مرحوم آیت الله علامه محمدتقی جعفری، از جمله برجسته ترین و متعمق ترین متفکران اسلامی در دوره ی اخیر بوده که در باب موضوعات متنوع علوم انسانی، با حوصله و دقت فراوان، اندیشیده و در چارچوب معارف و حقایق اسلامی، لطایف و نکات ژرف نگرانه ای را از خود به جا نهاده است. مطالعه ی مجموعه ی گسترده و فاخر آثار ایشان، به خوبی نمایانگر باریک اندیشی و قابلیت نظریه پردازی در وی است. جعفری دارای خصوصیاتی است که وی را از دیگران کاملاً متمایز می سازد. او در درجه ی نخست، از مشغله ها و دغدغه های سنتی حوزه، پا فراتر نهاده و موجودیت معرفتی خود را در تماس مستقیم با مسئله های نوپدید علوم انسانی قرار داده است.

در واقع جعفری با شهامت و توانایی علمی بالا، ذهن خود را درگیر گشودن گره های فروبسته و اندیشیدن در زمینه ی چالش های نظری نفس گیر کرد و بدون شک، از عهده ی این کار برآمد. علاوه بر این، جعفری دارای منطق ادبیاتی و واژگانی اختصاصی است؛ به صورتی که گفته ها و نوشته هایش، هویت و شخصیت کاملاً مستقل و متفاوتی دارد. به این فهرست باید سلسله ای دیگر از خصوصیات را نیز افزود، اما آنچه اهمیت دارد این است که متأسفانه با وجود قدیم و غنی بودن میراث معرفتی جعفری، او اکنون در محافل علمی و بازار معرفت، حاشیه نشین است و اندیشه هایش محمل بحث و گفت وگو قرار نگرفته است.

روشن است که این وضعیت، ناپختگی و قدرناشناسی مراکز و محافل علمی (چه حوزوی و چه دانشگاهی) را نشان می دهد که به نوابغ و متفکران عالی رتبه و کم نظیری چون علامه جعفری بی اعتنایند و خود را از نظریات و تفکرات آن ها محروم ساخته اند. نگارنده ی این سطور، به سبب توفیق الهی، لایه ها و وجوهی از این چهره ی علمی را شناخته و پس از این شناخت، آن چنان شیفته و مرید اندیشه های فاخر و بنیادی وی گشته که بخشی از برنامه ی معرفتی خود را در این دهه، به مطالعه و شرح و ساختاربندی اضلاعی از نظریاتش اختصاص داده است. در این یادداشت، از اندیشه های علامه جعفری در زمینه ی ناکامی تجربه ی تاریخی غرب در جامعه پردازی فرهنگی سخن می گوییم و مخاطب را با نگاه وی درباره ی فرهنگ و تمدن مغرب زمین آشنا می سازیم.

غرب کنونی، در دوره ای از تاریخ طولانی تحولات و تطورات خویش به سر می برد که «مدرنیته»[1] خواندهمی شود. معنای دقیق مدرنیته، به شدت وابسته به بافتی است که این مفهوم ازآن نشئت گرفته و در آن به کار رفته است. اما به صورت کلی، مفهوم مدرنیته دربردارنده ی مقابله و معارضه با دوره ای تاریخی است که زمانه ی آن گذشته ودوران دیگری جایگزین آن شده است. بر این اساس دوره های تاریخی «رنسانس»[2] و «روشنگری»[3] نیز در آغاز نوعی «مدرنیته» انگاشته می شدند؛ زیرا هر یک با دوره ی قبلی گسست و شکاف داشتند. اگرچه دو دوره ی یاد شده رامی باید لایه های لایه های رقیق اما تعیین کننده ای از مدرنیته قلمداد کرد اما مدرنیته به معنای مصطلح امروزی آن را می توان از ظهور انقلاب های سیاسی 1848 به بعد فرض کرد. در تعابیر فلسفی از مفهوم مدرنیته، بیشتر «انسان گرایی»[4] برجسته می شود که دلالت بر آن دارد که در جهان سنتی، خداوند بر انسان غالب بود و انسان مجبور بود از امیال و خواسته های خود به نفع احکام شریعت الهی، چشم بپوشد. حال آنکه در جهان مدرن، انسان فراتر از همه چیز اصالت دارد و مجاز است به گرایش ها و مطالبات خود جامه ی عمل بپوشاند.

علامه جعفری و روشنگری

ایمانوئل کانت،[5] فیلسوف آلمانی که از پدران روشنگری به شمار می آید، در مقاله ای که در سال 1784 میلادی نگاشت، از زاویه ای معرفت شناختی[6]به پروژه ی مدرنیته نظر افکند و آن را معنا کرد. وی نوشت روشنگری عبارت است از فهم واقعیت های جهان بدون تکیه بر هر امر بیرونی و پیشینی:

«روشنگری، خروج آدمی است از نابالغی به تفسیر خویشتن خود و نابالغی، ناتوانی در به کار گرفتن فهم خویشتن است بدون هدایت دیگری. به تقصیر خویشتن است این نابالغی، وقتی که علت آن نه کمبود فهم، بلکه کمبود اراده و دلیری در به کار گرفتن آن باشد بدون هدایت دیگری. دلیر باش در به کار گرفتن فهم خویش؛ این است شعار روشنگری.»[7]

وی ادامه می دهد که برای دستیابی به روشنگری، به هیچ چیز نیاز نیست مگر آزادی؛ یعنی آزادی کاربرد عقل خویش در امور همگانی به تمام و کمال، در حالی که از همه سو بر انسان تحمیل می شود که مستقلاً اندیشه نکند: «کشیش گوید: عقل نورزید! ایمان بیاورید![8] کانت در بخش پایانی مقاله اش می نویسد که بر خروج آدمی از نابالغی به تقصیر خود خویشتن در قلمرو مسائل دینی پای فشرده، زیرا از یک طرف، حکم فرمایان عرصه های دیگر زندگی، میلی ندارند که نقش قیّم رعایاشان را بازی می کنند و از طرف دیگر، نابالغی در امور دینی از هر نوع دیگر، اهانت بارتر و زیان بخش تر است.[9]

بیان کانت را باید جوهره و ذات اصلی پروژه ی مدرنیته قلمداد کرد که به دنبال روشنگری، از متن تحولات جامعه ی غربی سر برآورد. در واقع عمده ترین تفاوت میان جهان سنتی و جهان مدرن را باید در همین ویژگی خلاصه کرد و بقیه ی تفاوت ها را به مثابه ی فروع و شاخه هایی که از آن نشئت می گیرند فرض کرد. آن گاه که انسان اصالت یابد، خدا به حاشیه می رود و یا حتی نفی می شود. همچنین به دنبال اصالت یابی انسان، فهم خویش بنیاد و مستقل او، به مدبر حیاتش تبدیل می شود و حاکمیت را از شریعت و دین می ستاند. در نتیجه، انسان به جای آنکه از خداوند تبعیت کند تا در جهانی دیگر، در بهشت موعود سکنی گزیند، در پی میل و خواست خود می دود تا بهشتی زمینی و این جهانی را پدید آورد که در آن برای تحقق خویشتن رهاشده و آزادی اش، مانعی در میان نیست. به این ترتیب، حاشیه نشینی و مهجوریت دین (سکولاریسم)،[10] اباحه گری (لیبرالیسم)[11] را به ارمغان آورد.

مدرنیته و عقلانیت

در تعابیر جامعه شناختی از مفهوم مدرنیته، «عقلانیت»[12]مورد تأکید است که با انسان­گرایی سنخیت دارد. ماکس وبر[13]می گوید مدرنیته با عقلانی سازی فزاینده ی تمام سویه های زندگی فردی و اجتماعی پیوند می خورد؛ به این معنی که انسان مدرن از چنبره ی سنت، دین، خرافه و… رهایی می یابد و تنها با تکیه بر نیروی عقلانیت خویش، انتخاب های زندگی اش را صورت بندی می کند. از این رو، وبر کنش شایع و بهنجار در جامعه ی مدرن را کنش عقلانی معطوف به هدف معرفی می کند. اما از آن سو، او تأکید می کند که پروژه ی عقلانی سازی و افسون زدایی، آثاری منفی نیز به دنبال داشته و از مهم ترین آن ها این است که در جهان مدرن، به سبب غلبه ی تامّ بوروکراسی، انسان غربی از معنا و محبت و آزادی تهی گشته و در یک «قفس آهنین» محبوس شده است.

 نقادی پروژه ی مدرنیته، محدود به دوره ی متفکران کلاسیک نیست، بلکه اعتراض ها و انتقادهای جزئی و کلی به مدرنیته را باید همچون یک روند مستمر و در جریان تصور کرد که تا کنون نیز ادامه یافته است. سنت گرایان، مکتب فرانکفورت و پست مدرن ها، سه نیروی معرفتی عمده اند که پروژه ی مدرنیته را به چالش طلبیده اند. اصحاب مکتب فرانکفورت با رویکرد نومارکسیستی، تناقض های درونی این پروژه را افشا کرده و تکلیف خود را رها ساختن انسان معاصر از سیلاب عوارض و عواقب مدرنیته معرفی نموده اند. اما پست مدرن ها، با پروژه ی مدرنیته، فاصله ی بیشتری گرفته و از اساس، به نفی امکان عرضه ی روایت های کلان و فراگیر پرداخته و از نسبیت و تکثر استقبال کرده اند.

در این میان، نقدهای دینی به پروژه ی مدرنیته، فضای اندکی را به خود اختصاص داده است. استخراج، طبقه بندی و شرح نظریات و اندیشه های جعفری می تواند نقطه ی شروع مناسبی برای برطرف ساختن این نقص مهم باشد. جعفری به صورت رقیق و جزئی درباره ی فرهنگ و تمدن غرب و صورت متأخر آن، که مدرنیته نام گرفته، قلم فرسوده و تلاش کرده از خاستگاه دینی ـ انتقادی، به فهم و تحلیل آن بپردازد. به نظر نگارنده، تلاش های جعفری، یک تلاش کم نظیر و موفق است و می توان با تکیه بر آن، ادبیات دینی ـ انتقادی نسبت به ماهیت غرب کنونی را گسترش بخشید و غنی کرد.

ادبیات دینی و علامه جعفری

ادبیات دینی ـ انتقادی تولید شده از سوی جعفری نسبت به غرب، چند خصوصیت برجسته دارد که بر ارزشمندی و اصالت آن می افزاید. نخست اینکه او فرهنگ و تمدن غرب را به خوبی شناخته و صرفاً رابطه ای قشری و سطحی با آن برقرار نکرده است. به عبارت دیگر، وی توانسته به لایه های معنایی و هویتی زیرین غرب نفوذ کند و به شناخت عمیق و فلسفی از آن دست یابد. دیگر اینکه جعفری به دلیل تعلق داشتن به فضایی متفاوت با فضای معرفتی غرب، هیچ گونه تعصب و وابستگی به آن نداشته و توانسته کاملاً از بیرون و بی طرفانه به آن نظر افکند. حال آنکه رهیافت های نومارکسیستی و پست مدرنیستی، چندان از فضای معرفتی مدرنیته فاصله نگرفته و در چارچوب بسیاری از پیش فرض ها و اصول موضوعه ی آن محدود هستند.

به این ترتیب، نقدها و مخالفت های او به پروژه ی مدرنیته (در عین اذعان به پاره ای فضیلت ها و مزیت های موردی و اندک) به نفی کلیت آن انجامیده است. نکته ی سوم این است که جعفری در مقام نقادی متوقف نمانده و به متفکری سلبی اندیش تبدیل نشده، بلکه گزاره های ایجابی و اثباتی متعددی را نیز ساخته و پرداخته کرده است که در قالب گزینه ی رقیب و بی بدیل پروژه ی مدرنیته، خودنمایی می کند. در این زمینه، وی بسیار به جلو حرکت کرده است؛ مفاهیمی را ابداع نموده، گزاره هایی را آفریده، طبقه بندی ها و تفکیک هایی را سامان بخشیده و… به بیان دیگر، انسجام و دستگاه وارگی نظریات جعفری موجب می گردد که بتوان آن را یک منظومه ی معرفتی انگاشت.

مبانی فرهنگی غرب معاصر

جعفری در کتاب ارزشمند «فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو»، به بحثی با عنوان «مبانی فرهنگی غرب معاصر» پرداخته و به ده مقوله اشاره کرده که عبارت اند از: اصالت زندگی دنیوی، آزادی مطلق، اصالت قدرت، اصالت لذت، اصالت منفعت، روش ماکیاولیستی در فرهنگ سیاسی، پراگماتیسم، محدود کردن شناخت های علمی به تجربه ی حسی، طرح مسئله های گسیخته به عنوان فلسفه و جهان بینی و هنرهای مبتذل.[14]

مبنای فرهنگی یکم:

«دنیابسندگی و انکار حیات اخروی». جعفری معتقد است که بخش بزرگی از فرهنگ علمی مردمان مغرب زمین، آغشته ی به این اصل است. حال گاهی بدان تصریح شده و گاهی نیز باید آن را لازمه و نتیجه ی تفکرات شمرد. وی اضافه می کند که در پاره ای از موارد، از چماق کوبنده ی علم (که از چماق کفر قرون وسطا کوبنده تر و ضدانسانی تر است) برای اثبات اینکه زندگی انسان منحصر به دنیای مادی است و پس از مرگ، حیات دیگری در میان نیست، استفاده می شود. حال آنکه وجدان و عقل انسان، حکم می کند که زندگی دنیوی نمی تواند آخرین منزلگه انسان باشد.

مبنای فرهنگی دوم:

«آزادی مطلق». در غرب، آزادی برای هر فرد و گروهی تضمین شده است، اما مشروط بر اینکه آزادی فرد با حقوق و آزادی های دیگران تزاحم نداشته باشد. بنابراین تنها در این حالت است که آزادی، محدود و مقید می شود و به جز آن نمی توان صورتی را فرض کرد. جعفری در نقد این تلقی می نویسد که لازمه ی چنین نگرشی آن است که زندگی فرد برای خود (یعنی مستقل از دیگران) هیچ گونه قاعده و قانونی نداشته باشد؛ یعنی اگر انسان کثیف ترین و پلیدترین کارها را مرتکب شود، نمی توان او را سرزنش کرد.

به این ترتیب، انسان غربی می تواند فردی قانون مدار باشد؛ یعنی به حقوق و آزادی های دیگران تعرض نکند، اما در عین حال، در پستی و رذالت غوطه ور گردد. صورت و تفسیری از آزادی مطلوبیت دارد که تنها ناظر به مناسبات ظاهری انسان ها با یکدیگر نباشد و در سطح هم زیستی مسالمت آمیز متوقف نماند، بلکه هموار کننده ی پا نهادن انسان در سیر تکاملی و معنوی باشد.

جعفری در بحث دیگری می گوید پس از رهایی مغرب زمین از عوامل محدودکننده ی آزادی و دست یافتن به عظمت آزادی، این پدیده ی حیاتی که بهترین وسیله ی مسابقه در مسیر خیرات و کمالات بود، اولاً معنای بی بندوباری و بی قیدی یافت و ثانیاً به آن ارزش اصالی داده شد. وی ادامه می دهد آزادی به معنی بی بندوباری، شخصیت انسان را متلاشی می کند و «از خود بیگانگی»[15]او را رقم می زند. متفکران غربی، «آزادی» بدون تفسیر معقول را تا حد هدف اعلی حیات بالا بردند. این تعظیم بسیار افراطی درباره ی آزادی، ناشی از خطای آن ها در تفکیک میان هدف و وسیله بود.[16]

مبنای فرهنگی سوم:

«اصالت قدرت». جعفری بر این باور است که اگرچه تعبیر «اصالت قدرت» در فرهنگ عمومی غرب جای ندارد و همچنان در پاره ای از کتاب های اخلاقی و ادبی، مطرود انگاشته می شود، اما واقعیت آن است که همه ی ابعاد فرهنگ سیاسی و اجتماعی امروز مغرب زمین، مخصوصاً در عرصه ی عملی، لبریز از جلوه ها و نمودهای این اصل انسان سوز است؛ به گونه ای که حتی همکاری (تعاون) و نوع دوستی نیز به وسیله ای برای دستیابی به قدرت تبدیل شده و مستقلاً موضوعیت ندارند.

مبنای فرهنگی چهارم:

«اصالت لذت». فرهنگ غربی نه تنها لذت خواهی را توصیه می کند، بلکه این ایده را منتشر می سازد که سرکوب کردن میل لذت خواهی انسان، موجب شکل گیری عقده ها و اختلالات روانی در وی می گردد. از این رو، نباید مانعی در برابر لذت طلبی انسان قرار داد و آن را به اصول دینی یا اخلاقی محدود ساخت. اما بدیهی است که رها گذاشتن فعالیت های غرایز و اشباع بلاشرط آن ها، موجب رکود فعالیت های عقلی و عالی انسان می شود. افزون بر این، متأسفانه متفکران غربی، مفهوم لذت را چنان توسعه ندادند که شامل لذایذ معنوی و غیرمادی ای همچون علم دوستی، ایثار، عدالت خواهی، اخلاق گرایی و… شود، بلکه آن را در لذایذ جسمی و مادی منحصر ساخته اند.

مبنای فرهنگی پنجم:

«اصالت منفعت».[17] بر اساس این اصل، گفته می شود که انسان ذاتاً در جست وجوی منافع خویش است. از این رو، هیچ فرد یا گروهی نباید مسیر دستیابی او به منافعش را مسدود سازد. روشن است که چنانچه انسان یا جامعه ای از قدرت برتر برخوردار باشد، دامنه ی منافع خود را آن قدر می گستراند که حقوق دیگران را نیز نادیده می گیرد و از مصادره ی آن ها به عنوان منافع خود، دست نمی کشد.

مبانی فرهنگی ششم: «ماکیاولیسم».[18] فرهنگ سیاسی غرب به شدت متأثر از ماکیاولیسم است. ماکیاولیسم به عنوان یک روش سیاسی و الگوی حکمرانی، همه ی اصول و قواعد انسانی را در برابر هدف های زیاده خواهانه ی سیاست مداران، از اعتبار ساقط می کند. جعفری تصریح می کند که اگر کسی ادعا کند که حقیقت انسانیت و رسمیت آن، از زمانی رنگ باخته است که روش ماکیاولی در مدیریت انسان ها مطرح شده، ادعای صحیحی کرده است.

مبنای فرهنگی هفتم:

«عمل گرایی».[19] اصطلاح عمل گرایی می تواند واجد دو معنای متفاوت باشد. اگر عمل گرایی به این معنا بود که برای شناخت حقایق عالم هستی و قرار دادن این شناخت در مجرای تصمیم گیری و اقدام، نباید به مفاهیم تجریدی و ساختگی تکیه کرد، نامطلوب نیست. ولی اندیشمندان غربی که این ایده را مطرح کرده اند، معتقدند که ملاک صحت و بطلان قضایا، فقط عمل خارجی و عینی است. جعفری می نویسد این نظر صحیح نیست، زیرا فعالیت های عقلی و روانی انسان، قطعاً باید به عنوان عمل پذیرفته شود؛ همچون امید، نیت خیر، دریافت زیبایی محسوس و معقول، عدالت، استقامت روحی، احساس تکلیف فراتر از سوداگری، دریافت هدف اعلای زندگی و… به این ترتیب، فرهنگی که ملاک حقیقت را عمل عینی معرفی می کند، از اساسی ترین عنصر تکامل (که رشد و سعادت روحی انسان است) غفلت می ورزد.

مبنای فرهنگی هشتم:

«تجربه گرایی». در فرهنگ علمی غرب، شناخت معتبر علمی در حواس و تجربه منحصر شده است و دین و اخلاق و حکمت و عرفان و دیگر حقایق اصیل مغز و روان انسان، از قلمرو علم کنار زده شده اند؛ حال آنکه این امور اساسی ترین عوامل سازنده ی انسانیت هستند.

مبنای فرهنگی نهم:

«طرح مسائل گسیخته به عنوان فلسفه و جهان بینی». در اینجا جعفری تصریحاتی دارد که انسان را سخت به تأمّل فرا خوانده و متحیر می سازد. وی به صراحت می نویسد هیچ کس نمی تواند در این واقعیت تردید کند که از زمانی به نسبت طولانی تا کنون، نه تنها مغرب زمین یک مکتب فلسفی و جهان بینی نظام یافته به عرصه ی افکار بشری عرضه نکرده، بلکه حتی از بیان تعدادی مطالب عمیق و پُرمعنی، هرچند به صورت پراکنده و متفرقه، سر باز زده است؛ در صورتی که انسان بدون درک کلی اصول ارتباطات چهارگانه (ارتباط انسان با خویشتن، ارتباط انسان با خدا، ارتباط انسان با جهان هستی و ارتباط انسان با هم نوعان خود)، توانایی تفسیر و توجیه اختیاری زندگی را ندارد. به نظر نگارنده، تنها همین بند از گفته های جعفری برای صدور حکم درباره ی ناکامی قطعی تجربه ی تاریخی غرب، کفایت می کند و به روشنی، دلالت بر کاستی ها و کج روی های زیرساختی آن دارد.

مبنای فرهنگی دهم: «هنرهای مبتذل». اگرچه جعفری اصطلاح «هنرهای مبتذل» را به کار می برد، اما بر این باور است که «ابتذال» به معنای فرومایه و ضد اخلاقیات والای انسانی، نمی تواند با لفظ «هنر» جمع شود؛ زیرا «هنر» نوعی مفهوم کمالی و عالی است. او می افزاید آنچه امروز در غرب درباره ی هنر گفته می شود (که البته در واقع، هنر نیست) این است که هنر، شگفتی و هیجان ناظران را برمی انگیزاند؛ در صورتی که پدیده های مبتذل و غیرانسانی را نیز می توان در قالب هنر به مردمان ناآگاه و قشری عرضه کرد و استقبال و حیرت آنان را جلب نمود. بنابراین نمی توان از خصوصیت شگفت آفرینی به عنوان عنصر جوهری هنر سخن گفت و هر چه را که چنین خصوصیت یا نتیجه ای داشته باشد، اثر هنری خواند. هنر آن است که حقایقی را در مسیر حیات هدفدار بشری، تعلیم بدهد، نه اینکه صرفاً احساسات و هیجانات سطحی انسان را فعال کند.

از آنجا که بسیاری از جوامع معاصر، از فرهنگ غربی و مبانی آن اثر پذیرفته و تا حدی به رنگ آن درآمده اند، جعفری در یک قضاوت کلی و جهانی تأکید می کند که منحنی فرهنگ در دوران اخیر، راه نزول و سقوط را پیموده و مبدأ آن نیز جوامع صنعتی هستند:

«متأسفانه در دوران ما (اواخر قرن بیستم)، منحنی فرهنگ به جای اعتلای عناصر فرهنگی مشترک و رشد و تعالی فرهنگ های اختصاصی جوامع، نزول و سقوطی را نشان می دهد که نقطه ی عطف آن، جوامع بزرگ صنعتی دنیاست.»[20]

این اظهار نظر، شکاف عمیقی با برداشت های رایج و غالب در فضاهای علمی مغرب زمین دارد؛ چرا که آن با آن وضعیت فرهنگی غرب را مطلوب ارزیابی کرده و ایده ها و اندیشه هایی را که جعفری در بالا به آن ها تاخت با افتخار به خویش نسبت داده و از آن ها دفاع می کنند. در واقع غربیان تمدن خود را به عنوان یک جهش عظیم تاریخی معرفی می کنند که پیشرفت های غیرقابل تصوری را به ارمغان آورد و جهان بسیار متفاوت و درخشانی را رقم زد. تحلیل جعفری از تجربه ی تاریخی غرب و اضمحلال فرهنگی آن، تمامی این خودبرترانگاری ها و فخرفروشی ها را در هم می شکند و ما را از موضع مرعوبیت و مصرف، به موضع نقادی و طرد سوق می دهد. جعفری می نویسد این تحولات و دگرگونی های نامطلوب، «فرهنگ جدید» (یا مدرن) خوانده می شوند؛ اما از آنجا که دلالت بر فروکاهیدن انسان به موجودی حیوان صفت، غریزی و ضداخلاقی دارد، می باید جای «فرهنگ»، از اصطلاح «ضدفرهنگ» برای اشاره ی به آن استفاده کرد و فرآیند شکل گیری اش را نیز «فرهنگ زدایی» خواند:

«این قوس نزولی با کلمه ی فرهنگ جدید نام گذاری شد و معنی آن، استخدام همه ی تکاپوها و تلاش های علمی و هنری برای ترویج اشباع همه ی غرایز حیوانی و دور کردن مردم از اخلاق والای انسانی است. نام صحیح این مفهوم، ضدفرهنگ و نام دیگرش، فرهنگ زدایی از جوامع انسانی است. این پدیده در صدد است تا آخرین ضربه را به انسان و انسانیت وارد بیاورد.»[21]

تمدن غرب یک تمدن تک ساحتی

تحلیل گران ظاهرنگر و سطحی اندیش، تنها به نمودهای مادی و تکنولوژیک جوامع غربی نظر می افکنند و چون با حجم وسیعی از پیشرفت و پیچیدگی در این عرصه روبه رو می شوند که در واقع نیز خیره کننده و جالب است، قدرت تفکیک و تمایز خویش را از دست می دهند، بر کلیت فرهنگ و تمدن مغرب زمین حکم واحد می رانند و به بردگی و فضیلت آن معتقد می شوند؛ اما واقعیت را نمی توان این چنین ساده سازی کرد. پیشرفت های مادی و تکنولوژیک غرب با پیشرفت های معنوی و فرهنگی همراه نبوده است:

«فرهنگ های اصیل و سازنده ی اندیشه و احساسات والا و ارواح انسان ها، در جوامع صنعتی امروز، بسیار عقب تر از تکنولوژی و مختصات آن حرکت می کنند.»[22]

بنابراین تمدن غرب یک تمدن تک ساحتی و یک سویه است که ابعاد و عرصه های آن، رشد متوازن و هماهنگ نداشته اند. بر این اساس، چگونه می توان پیشرفت و ترقی در برخی از زمینه ها را به همه ی زمینه ها تعمیم داد؟ باید با اعتماد به نفس و احساس شخصیت به تمدن غرب نگریست و اجازه نداد تجلیات و مظاهر مادی آن، قدرت اندیشیدن مستقل از حالات روانی را از انسان بستاند؛ به گونه ای که احکام زندگی مادی با احکام زندگی فرهنگی با یکدیگر خلط نشوند و اوصاف یکی به دیگری تسری نیابد. البته برداشت و تلقی منفی جعفری از اوضاع فرهنگی و تمدنی مغرب زمین، هرگز به این معنی نیست که تمامی غربیان، انسان های خبیث و ناپاکی اند و از ارزش های انسانی و الهی، هیچ بهره ای ندارند. نه همه ی متفکران غربی و نه همه ی مردمان آن دیار، تسلیم مبادی و مبانی پیش گفته اند، بلکه پاره ها و بخش هایی از آن ها، دل در گرو حقیقت دارند و ارتباط خود را با اخلاق و معنویت و فضیلت های عالی نگسسته اند. بنابراین تحلیل کلّی جعفری ناظر بر اوضاع غالب و مسلط است که بر مغرب زمین سایه افکنده است، نه احوال و امیال تک تک اشخاص:

«آنچه که ما در دوران معاصر (دهه ی آخر قرن بیستم)، از اقلیم غرب به معنای عام آن می بینیم، این است که هدف زندگی انسان ها را لذت گرایی و منفعت گرایی معرفی می کند. البته این به آن معنی نیست که همه ی تاریخ و فعالیت های غرب، بر دو محور مزبور چرخیده و می چرخد؛ زیرا انکار وجود شخصیت های بزرگ در آن دیار، ضد واقعیاتی است که اثبات شده است؛ چنان که انکار کلی نیت های خالصانه و خیراندیشانه در آن سرزمین، انکار بدیهی است، ولی آنچه که امروزه بر جو فرهنگی آن محیط، حاکم است، همان دو هدف فوق است.»[23]

وی در ادامه نیز بر همین مطلب انگشت تأکید می نهد و می گوید مبانی ده گانه ی فرهنگی غرب (که همگی نامطلوب و فضیلت سوز هستند) برآیند کلی نظریاتی هستند که حیات فرهنگی را در جامعه ی غربی شکل داده اند و نه نمایانگر خواسته ها و تمایلات همه ی متفکران و مردمان مغرب زمین:

«مبانی فرهنگی غرب، بازگوکننده ی همه ی مغزها و دل های مردم آن سرزمین نیستند […] بلکه این مبانی، واقعیت هایی هستند که در زیربنای حیات فرهنگی آن جوامع وجود دارند و یا به آن جوامع (به وسیله ی خودکامگان) تحمیل شده اند.»[24]

جعفری صفت «سلطه جو» را برای دولت های غربی به کار می برد و آن ها را متهم می کند که زمینه ی سقوط و انحطاط معنوی انسان معاصر را فراهم کرده اند؛ چون ایشان به عنوان گردانندگان تمدن غرب، خود بر آگاهی و اختیار والای انسانی تکیه نزده اند:

«اگر کشورهای صنعتی و سلطه جو (که قدرت مادی وحشتناکی را از هر راهی که خواسته و توانسته اند، به دست آورده اند) از یک تمدن انسانی برخوردار بودند، برای برطرف ساختن آن پنجاه ودو نکبت و عامل سقوط بشری گام برمی داشتند؛ در صورتی که می بینیم نه تنها گامی در این راه برنداشته اند، بلکه خود عامل تشدید آن ها را فراهم تر می سازند. […] از تمدنی که گردانندگان آن از آگاهی و اختیار والای انسانی محروم باشند و خود مهره هایی غیرمسئول و ناآگاه و مجبور برای گرداندن یک ماشین غیرمسئول و ناآگاه و مجبور بوده باشند، چه انتظاری می توان داشت؟»[25]

او تصریح می کند که قدرت های غربی، قابلیت و توان خود را در راستای خدمت به بشریت به کار نگرفته اند، بلکه با افروختن شعله های جنگ و نظامی گری، بر ضد نوع انسان «قیام» کرده اند، اما در مقام گفتار و نظر، فریب کارانه از انسانیت و ارزش های عالی انسانی دفاع می کنند تا به این واسطه، مسیر وصول به خودکامگی هر چه بیشتر خویش را هموارتر سازند:

«امروز کشورهای نیرومند به جای آنکه انواع نیروهای خود را در راه سعادت مادی و معنوی مردم جوامع خودشان و مردم دیگر جوامع انسانی که در آتش فقر و جهل شعله می کشند، به کار بیندازند، برای کشتار یکدیگر و دیگر انسان ها […] قیام نموده اند. […] شگفت آورتر از جریان فوق این است که ماکیاولی منشان خودپرست، چنان در دفاع از نیکی ها و ارزش های عالی انسانی […] رجزخوانی می نمایند که انسان های ساده لوح را می فریبند و از این راه، صحنه را برای قربانی کردن همه ی واقعیات، به عنوان وسایل، در برابر اهدافی که جز برخورداری هر چه بیشتر از خودکامگی نمی باشد، آماده می سازند.»[26]

کارگردانان پیدا و پنهان مدرنیته، در قرن بیستم، دو جنگ بزرگ جهانی را رقم زدند که شمار کشتگان هیچ جنگی با آن ها قابل مقایسه نیست؛ جنگ هایی که هیچ خاستگاه و دلیلی به جز سلطه طلبی و زیاده خواهی نداشت. در همین دوره، بر جوامع و ممالک غربی، دست تعدی دراز کردند و با استعمارگری، آن ها را عقب نگه داشته و ثروت های مادی شان را غارت نمودند. امروز نیز نه آتش جنگ افروزی غرب خاموش گشته و نه میل آن ها به استعمارگری از بین رفته است. دولت های غربی با دستاویز قرار دادن مفاهیمی مانند «دموکراسی»، «حقوق بشر»، «لیبرالیسم»، «مبارزه با تروریسم»، «صیانت از منافع غرب» و… همچنان به چپاول و نظامی گری و خشونت آفرینی سرگرم هستند و از حقیقت تلخ و تباه مدرنیته بهره برداری می کنند.

منابع:

آرون، ریمون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی. ترجمه ی باقر پرهام. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. 1387.

جعفری، محمدتقی. فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو. تهران: مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار. 1388.

. ترجمه و تفسیر نهج البلاغه. جلد شانزدهم. تهران: مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار. 1389.

. ترجمه و تفسیر نهج البلاغه. جلد هجدهم. تهران: مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار. 1389.

کانت، ایمانوئل. «در پاسخ به روشنگری چیست؟». در: روشنگری چیست. گردآورنده: ارهارد بار. ترجمه ی سیروس آرین پور. تهران: آگاه. 1386.

فروند، ژولین. جامعه شناسی ماکس وبر. ترجمه ی عبدالحسین نیک گوهر. تهران: توتیا. 1383.

پی نوشت ها

[1] Modernity.

[2] Renaissance.

[3] Enlightenment.

[4] Humanism.

[5] Immanuel Kant.

[6] Epistemological.

[7] ایمانوئل کانت. «روشنگری چیست؟». ص 3.

[8] همان. ص 34.

[9] همان. ص 40.

[10] Secularism.

[11] Liberalism.

[12] Rationality.

[13] Max Weber.

[14] محمدتقی جعفری. فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو. ص 180 تا 186.

[15] Alienation.

[16] همان. ص 216.

[17] Utilitarianism.

[18] Machiavellism.

[19] Pragmatism.

[20] همان. ص 224.

[21] همان. ص 224.

[22] همان. ص 212.

[23] همان. ص 178 و 179.

[24] همان

[25] همو. ترجمه و تفسیر نهج البلاغه. جلد شانزدهم. ص 275 و 276.

[26] همان. جلد هجدهم. ص 112

 

حوزه نت