« وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيكُونَ الرَّسُولُ عَلَيكُمْ شَهِيدًا » ^{(البقرة/143)}

و بدين گونه شما را امتي ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر بر شما گواه باشد.

آبی كه از سرچشمه بيرون می ‏آيد ديده ‏ايد كه چقدر صاف و پاكيزه است. همين آبی كه اينقدر پاكيزه است همينكه در بستری قرار گرفت ، در مجرائی‏ قرار گرفت و به اصطلاح در جوئی جاری گرديد ، تدريجا ممكن است آلودگيهائی‏ پيدا كند ، آلودگيهای محسوس و آلودگيهای نامحسوس .

آلودگيهای محسوس‏ مانند خاك و گل است كه داخل آب بشود يا آب از جائی بگذرد كه در آنجا مثلا گوسفندی باشد و با پشگل گوسفند مخلوط شود كه در نتيجه رنگ آب عوض‏ می‏شود . اين آلودگی محسوس است . ممكن است آلودگی نامحسوس داشته باشد يعنی وقتی كه به آن آب نگاه می‏كنيد می‏بينيد صاف و زلال است . آنچه به‏ چشم ديده می‏شود گوئی با سرچشمه فرقی نكرده است . ولی اگر يك نفر خدای‏ ناخواسته مثلا به وبا مبتلا باشد و در جوئی كه مردم شهری از آن استفاده می‏كنند غوطه بخورد ، ممكن است مردم آن شهر اين مرض را پيدا بكنند در صورتی كه در آب چيزی ديده نمی‏شود ولی ميكروبهای ريز ذره بينی‏ كه فقط با چشم مسلح می‏توان آنها را ديد ، داخل آب شده و آن را آلوده‏ كرده ‏اند. متقابلا باز ممكن است دستگاههای تصفيه‏ای وجود داشته باشد كه‏ اين آب آلوده را تصفيه كند.

عين اين حالت در امور معنوی وجود دارد يعنی يك سرچشمه معنوی كه در روز اول صاف و پاك است و آلودگی هم ندارد تدريجا كه در بستر افكار ديگران قرار می‏گيرد و نسلی بعد از نسلی آن را به دوره‏های بعد منتقل‏ می‏كنند ، اين امكان وجود دارد كه آن جريان معنوی يك آلودگی محسوس پيدا كند كه ديده بشود و يا يك آلودگی نامحسوس پيدا بكند كه فقط علما يعنی‏ كسانی كه آلات ذره بينی دارند بتوانند آن را ببينند . و باز همانطوری كه‏ در يك شهر ممكن است دستگاه تصفيه‏ای برقرار كرد كه آب را پاك بكند ، در جريانهای معنوی هم همينطور است .

>

بزرگترين جريان معنوی دنيا ، اسلام است.

اسلام كه جريان پيدا كرده است‏ ما می‏خواهيم ببينيم در اين بستری كه قرار گرفته است در اين چهارده قرن‏ تا به ما رسيده است آيا امكان آلودگی نظير آلودگی آب برای اين جريان‏ معنوی بوده است يا نه ؟

و اگر امكان اين آلودگی بوده است چه جريانهائی‏ در دنيای اسلام به وجود آمده است كه اين آب صاف را آلوده كرده است ؟

قبل از اينكه اين مطلب را عرض بكنم نكته ‏ای را برای شما عرض می‏كنم :

مردم عامی ، مردمی كه اهل تحقيق نيستند ، هميشه در ميان حوادث ، حوادثی را مهم می‏شمرند كه از نظر تاريخ مهم باشد . شما از غالب اشخاص‏ اگر بپرسيد جريانهای مهم تاريخ اسلام را بگو ، اولين جريان مهمی كه به‏ ذهنش می‏آيد حمله مغول است. راست است ، حمله مغول خيلی مهم است هم‏ از نظر خسارات مادی ، از نظر انسانهائی كه كشت و هم از نظر خسارات‏ معنوی ، به اين معنی كه چقدر كتابها و كتابخانه‏ها را از بين برد و علما را كشت. حمله مغول برای دنيای اسلام فوق العاده گران تمام شد . چقدر از علما كشته شدند ، چقدر از مسلمانها كشته شدند ، چقدر شهرها خراب شد !

بعضی از شهرها را چنان از ميان بردند كه اصلا اثری از آنها باقی نماند منجمله شهر نيشابور كه [ چنگيز ] دستور داده بود اصلا ذيحياتی نبايد در اين شهر باقی بماند. اين يك حادثه ‏ای است ، مهم هم هست ولی به همان‏ اندازه كه مهم است خودش خودش را نشان می‏دهد ، مثل آلودگی محسوس آب‏ می‏باشد. ولی بعضی از جريانات در دنيای اسلام پيدا شده است كه حجم‏ ظاهريش خيلی كوچك است مانند ميكروب ذره بينی كه به چشم نمی‏آيد ولی‏ خطرش از حمله مغول اگر بيشتر نبوده است كمتر هم نيست . مثالهايش‏ بماند تا بعد عرض بكنم .

اولا بايد ببينيم برای اسلام يك همچو جريانهائی وجود داشته است يا نه ؟

البته تا حدودی امكان نداشته است ولی از آن حد كه بگذريم امكان داشته .

آن حدی كه امكان نداشته است همان است كه می‏گوئيد كتاب آسمانی ما قرآن‏ كه ستون فقرات اسلام است تكيه گاه اسلام است . اين كتاب آسمانی محفوظ و مصون و پاك باقی مانده است و هيچ دستی و هيچ قدرتی نتوانسته در خود اين‏ كتاب دخل و تصرفی بكند :

« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» ^{(الحجر/9)}

بي‏ ترديد ما اين قرآن را به تدريج نازل کرده ‏ايم و قطعا نگهبان آن خواهيم بود.

قرآن را خدا با يك فصاحت و بلاغتی نازل كرد ، با يك معنويتی نازل‏ كرد كه از همان اول در سينه‏ها حفظ می‏شد ، به علاوه به امر پيغمبر نوشته‏ می‏شد ، هيچ دستی چه از ناحيه دوستان نادان و چه از ناحيه دشمنان زيرك‏ نتوانست در اين كتاب مقدس تغيير و تبديلی ايجادكند ، و همين است كه‏ حكم دستگاه تصفيه را دارد .

از اين يكی كه بگذريم در ساير قسمتها اين امكان آلودگی بوده است‏ منجمله در سنت پيغمبر اكرم ، دليلش گفته خود پيغمبر ( صلی الله علیه و آله ) است . اين‏ حديث را شيعه و سنی روايت كرده ‏اند كه پيغمبر فرمود :

« كثرت علی‏ الكذابه » ^{( كافی ، ج 1 ، ص . 62 )} دروغ بندهای به من زياد شده ‏اند و اگر از من حديثی شنيديد آن را برقرآن عرضه كنيد اگر ديديد مخالف قرآن است بدانيد از من نيست و به من بسته‏ اند .

اين را خود پيغمبر در زمان خودشان فرمودند با وجود اينكه‏ هنوز اول اسلام بود . معلوم می‏شود كه يكعده دروغگو پيدا شده بودند . عده‏ آنها در آن زمان شايد آنقدر زياد نبود و پيغمبر پيش بينی كرد كه در دوره‏های بعد زياد خواهد شد ، زياد هم شد . در زمان پيغمبر اگر كسی دروغی‏ به پيغمبر می‏بست برای يك امر كوچك و يك غرض شخصی بود ، می‏خواست‏ حرف خودش را به كرسی بنشاند كرده‏اند ولی يهوديها خيلی زياد كرده‏اند چون اينها مهارتشان در تظاهر فوق‏ العاده است كه گاهی مسلمانها آنها را از خودشان مسلمانتر می‏دانستند .

شخصی نقل می‏كرد كه سابقا يهودی بوده است . او دختری داشت . جوانی كه‏ سابقا يهودی بود و مسلمان شده بود از دختر اين شخص خواستگاری كرد و او نمی‏داد . گفتند چرا نمی‏دهی ؟

گفت من خودم كه مسلمان شدم تا پانزده سال‏ دروغ می‏گفتم ، حالا باور نمی‏كنم كه اين جوان راست بگويد ، برای اينكه‏ هفت سال است كه اسلام آورده است .

اينها همان آلودگيهائی است كه در بستر افكار پيدا می‏شود . اسلام دستگاه‏ تصفيه‏ای قرار داده است كه با آن می‏شود اين آلودگيها را پاك كرد . در درجه اول خود قرآن است ، ما بايد بر آن عرضه بداريم . يك دستگاه ديگر ،عقل است كه قرآن عقل را حجت قرار داده است . دستگاههای تصفيه ديگر ، احاديث و سنن متواتر پيغمبر صلی الله علیه و آله يا ائمه است كه يقينی است و جای‏ شك و شبهه در آنها نيست . مثلا ائمه از اين دستگاه تصفيه كه قرآن است‏ چگونه استفاده می‏كردند ؟ در زمان مأمون خليفه ، يك نهضت علمی پيدا شد .

مأمون مجلس مباحثه و مناظره ، زياد برقرار می‏كرد و خيلی لذت می‏برد چون‏ خودش اهل مطالعه و دانشمند بود ، و به تمام اديان و مذاهب آزادی می‏داد ، كه مباحثات امام رضا علیه السلام با اصحاب ملل و نحل در همين مجالس مأمون‏ صورت گرفته است . مجالس زيادی مخصوصا راجع به اهل تسنن و تشيع تشكيل‏ می‏داد . در آن كتاب كه آن شخصيت ترك به نام ” قاضی بهلول بهجت افندی‏ ” به نام ” تشريح و محاكمه ” نوشت كه به فارسی ترجمه شده و بسيار كتاب خوب و نفيسی است ، مباحثه بين مأمون و علمای اهل تسنن‏

راجع به خلافت نقل شده است . اينها مجالس مناظره ميان ائمه و ديگران‏ فراهم می‏كردند . گاهی ” هشام بن الحكم ” در مجالس اينها شركت می‏كرد .

از جمله يك مباحثه شيعی و سنی ميان حضرت جواد كه هنوز طفل بودند و علمای اهل تسنن برقرار شد . در آنجا آن عالم اهل تسنن در حرفهايش‏ احاديثی در فضيلت ابوبكر و عمر روايت كرد . به حضرت عرض كرد شما درباره شيخين چه می‏گوئيد و حال اينكه ما حديث معتبری از پيغمبر داريم كه‏ فرمود :

« ابوبكر و عمر سيدا كهول اهل الجنه » يعنی  ابوبكر و عمر دو آقای‏ پيرمردان اهل بهشتند .

همچنين حديث ديگری نقل كرد كه روزی جبرئيل نازل‏ شد به پيغمبر ، از جانب خدا عرض كرد من از ابوبكر راضی هستم ، از ابوبكر بپرس آيا او از من راضی هست يا نه ؟

حضرت جواد فرمود ما منكر فضيلت ابوبكر نيستيم ولی يك مطلب هست و آن اينست كه همه قبول دارند كه پيغمبر در حجه الوداع فرمود : « كثرت علی الكذابه » دروغگويان بر من‏ زياد شده ‏اند ، و معياری در اختيار قرار داد كه هر حديث را كه از من‏ روايت كردند اول بر قرآن عرضه بداريد اگر موافق قرآن بود قبول كرده و الا رد كنيد . قرآن می‏گويد تمام اهل بهشت جوان هستند . و اما حديث ديگری كه‏ گفتيد ، خدا در قرآن می‏فرمايد : 

« وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» ^(ق/16)

و ما انسان را آفريده‏ايم و مي‏دانيم که نفس او چه وسوسه‏اي به او مي‏کند و ما از شاهرگ [او] به او نزديکتريم ما انسان را آفريده‏ايم و از تمام خطورهای قلبی او آگاه هستيم . پس چطور می‏شود خدائی كه قرآن او را اينطور معرفی می‏كند ، از پيغمبر بپرسد كه من از فلان بنده راضی هستم ، تو از او بپرس كه از من‏ راضی است يا نه ؟ !

پس خود قرآن كريم يك مقياس و يك دستگاه تصفيه‏ای است برای‏ آلودگيهائی كه در طول تاريخ پيدا شده است . مايه خوشوقتی ما اين دوسه‏ چيز است . اينست كه كسی نمی‏تواند بگويد دين شما مثل اديان ديگر در ابتدا هر چه بود ، ولی در طول تاريخ جريانهائی پيش آمد كه آن را فاسد كرد ، همينجور كه الان راجع به دين زردشت اصلا نمی‏شود به دست آورد كه‏ كتاب اصلی زردشت چه بوده است ؟ نمی‏شود اساسا فهميد زردشت در چه‏ سالهايی در دنيا بوده است ؟

تا چند سال پيش در وجود يك همچو آدمی شك‏ و ترديد بوده ، هنوز هم باز آنقدرها مسلم نيست كه زردشت نظير رستم و اسفنديار يك شخصيت افسانه‏ای است يا يك شخصيت واقعی . گيرم يك روز تعليمات درستی داشته است . كلمه ” گفتار نيك ، كردار نيك ، پندار نيك ” كه تعليمات نشد . اصلا كوچكترين حرفی كه در دنيا وجود دارد اينست چون به قدری كلی است كه اصلا هيچ معنائی را در بر ندارد ، مفهومی‏ ندارد . هر كسی حرف خودش را نيك می‏داند ، هر كسی نوع كردارش را نيك‏ می‏داند ، و همينطور در مورد پندار نيك ، فكر نيك . هر يك از مسلك هائی‏ كه در دنيا وجود دارد مثلا دنيای سرمايه داری يك سلسله حرفها و يك سری‏ كارها و يك سلسله فكرها را می‏گويد اينها خوب است . دنيای كمونيست‏ روش ديگری را عرضه می‏دارد . او هم می‏گويد حرف اينست كه من می‏گويم . آن مسلكی می‏تواند در دنيا مسلك شمرده شود كه قناعت نكند به‏ گفتار نيك ، كردار نيك و پندار نيك ، بلكه بگويد گفتار نيك ، و بعد بگويد گفتار نيك اين است ، گفتار خوب را مشخص بكند ، و همينطور كردار نيك و پندار نيك .

در مسيحيگری و يهوديگری هم همينطور است . يگانه دينی كه می‏توان در دنيا اصولش را نشان داد كه هيچ دست آلوده‏ای به آن نخورده و پاك مانده‏ است ، دين اسلام است . سر آن را هم عرض كردم . نمی‏خواهم بگويم در دنيای‏ اسلام هيچ جريان آلوده‏ای پيدا نشده است ، نه ، ولی هر جريان آلوده‏ای كه‏ پيدا بشود ، جريان پاكی در اين دين وجود دارد كه می‏تواند آن آلودگيها را تصفيه بكند . اولش خود قرآن است . مقياس بزرگ قرآن است . از قرآن كه‏ بگذريم سنت قطعی و متواتر پيغمبر و برای ما شيعيان همچنين سنت قطعی و متواتر ائمه اطهار است . يعنی در ميان اينهمه احاديث مشكوك و مظنون ، احاديث و سنتهای قطعی داريم از پيغمبر و ائمه اطهار . اينها برای ما حجت است ، اينها می‏تواند معيار و مقياس واقع بشود . ديگر اينكه قرآن‏ كريم از اول عقل را حجت قرار داده است . اسلام عليه عقل قيام نكرده .

اگر چه غلط است آدم اسم اين مردك را جزء سران اديان و اديان منسوخه‏ ببرد ، [ ولی به عنوان مثال ] ” حسينعلی بها ” می‏گويد كور شو تا جمال‏ مرا ببينی ، كرشو تا نغمه مرا بشنوی . عجب كاری است ! اين چه جمالی‏ است كه آدم بايد كور بشود تا او را ببيند و چه صدائی است كه آدم بايد كر بشود تا آنرا بشنود ؟ ! ولی قرآن می‏گويد چشمت را باز كن تا جمال مرا ببينی ، گوشت را باز كن تا صدای مرا بشنوی ، فكرت را باز كن تا حقايق مرا درك بكنی ، مذمت می‏كند آنهائی را كه چشم و گوش و فكر خودشان‏ را به‏كار نمی‏اندازند و يك حالت تسليم و تعبد احمقانه‏ای به خود می‏گيرند.

قرآن هرگز مردم مسلمان را جز به نام « ايهاالناس ، يا ايها المؤمنون خطاب نمی‏كند ، نمی‏گويد اغنام الله گوسفندان خدا ، نمی‏گويد شما گوسفنديد و مثل گوسفند بايد تسليم باشيد . قرآن تاريخ را با منطق عقلانی تفسير می‏كند . قرآن نماز را كه ذكر می‏كند ، فلسفه نماز را هم ذكر می‏كند . قرآن‏ خدا را اثبات می‏كند با منطق استدلالی و منطق عقلی . قرآن می‏گويد :

« وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْينٌ لَا يبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ» ^{(الأعراف/179)}

انبوهی از مردم به‏ جهنم می‏روند ، آنهائی كه دل دارند و نمی‏فهمند ، چشم دارند و نمی‏بينند ، و گوش دارند و نمی‏شنوند . قرآن خيلی لحن مؤدبی دارد . دو سه جا است كه‏ قرآن زبان به يك تعبيری می‏گشايد كه تقريبا نوعی دشنام است . يكی آنجائی‏ كه بشر عقلش را ، اين حجت ناطق به قول امام كاظم علیه السلام را به كار نمی‏بندد . می‏گويد:

« ان شر الدواب عند الله الصم البكم الذين لا يعقلون بدترين جنبنده‏ها در نزد خدا چيست ؟

انسانهائی هستند كه خدا به آنها زبان داده ولی لالند ، گوش داده ولی كرند ، عقل داده ولی تفكر و تعقل‏ ندارند .

اين مقياسها ، مقياسهائی است كه اسلام به دست ما داده است كه ما بتوانيم آزمايش كنيم . حالا ما بايد رسيدگی بكنيم

جريانهائی را كه در تاريخ اسلام پيدا شده است . من امشب خيلی كوشش كردم‏ كه اين مطلب را بفهمانم ، نمی‏دانم توانستم خوب بفهمانم يا نه كه در دين‏ اسلام دستگاه تصفيه وجود دارد . ولی اين را بدانيد جريانهای آلوده كننده‏ هم از صدر اسلام تا كنون بوده است . ما اگر آن جريانهای آلوده كننده را نشناسيم پس فايده دستگاه تصفيه چيست ؟

اين جريانها از جريان حمله مغول‏ اگر بالاتر نباشد ، كمتر نيست . حمله مغول يك آلودگی محسوس است . ما آلودگيهای نامحسوس هم داريم . ديشب داستان خوارج را عرض كردم . اين‏ داستان تنها يك جريان نظامی نبود كه بعد هم غائله‏اش ختم شد و از بين‏ رفت . يك جريان دينی و مذهبی بود ، رنگ مذهبی داشت ، از خودشان فقه‏ ايجاد كردند ، و نمی‏توان گفت فقه خوارج در ساير فرق اسلامی اثر نگذاشته‏ است .

جريان ديگری كه اشاره كردم ، جريان اشعريگری است . يك ظاهر پرستی‏ عجيبی در ميان اشاعره بوده كه حد نداشته است . هر حديثی را كه به پيغمبر نسبت می‏دادند ، می‏گفتند درست است ، هر جمله‏ای را با هزار قرينه خلاف‏ هم كه بود باز به ظاهرش حمل می‏كردند . كتاب ” تاريخ ادبيات ” ادوارد براون جلد اول را كه می‏خواندم ديدم آنجا كه تاريخ عقائد اسلامی مثل جريان‏ اشاعره را نقل می‏كند ، از يك مستشرق معروف هلندی به نام ” دزی ” كه‏ دنيا هم برايش خيلی ارزش قائل است ، حديثی را نقل می‏كند كه پيغمبر فرمود :

همانطور كه در جنگ بدر خدا را ديديد ، در روز قيامت هم خدا را خواهيد ديد . من خيلی تعجب كردم ، يعنی چه ؟

بعد گشتيم ديديم اين جمله ‏ای‏ است در كتب كلاميه نه در كتب حديث . تازه آن جمله اينست :

انكم سترون ربكم يوم القيامه كما ترون القمر ليله البدر

يعنی خدا را در قيامت خواهيد ديد همانطوری كه ماه‏ شب چهارده را می‏بينيد .

آنوقت او خيال كرده است ليله البدر يعنی جنگ‏ بدر . بعد ما باز تحقيق كرديم كه آيا همچو حديثی كه در كتاب كلاميه نقل‏ كرده‏اند وجود دارد يا نه ؟

در كتب شيعه كه اصلا وجود ندارد ، در كتب اهل‏ تسنن چيز ديگری است و در دست متكلمين به اين شكل در آمده است . در يكی‏ از كتابهای اهل تسنن پيدا كردم . ابتدای حديث اينست : شخصی خدمت حضرت‏ رسول آمد و سؤال كرد چگونه می‏شود كه همه مردم خدا را در آن واحد ببينند ؟

حضرت فرمود همانطوری كه همه مردم می‏توانند ماه را در آن واحد ببينند ، و ماه يك مخلوق است . خدا مافوق اينها است . خدا با همه مردم هست .

ببينيد ! يك حديث وقتی در يك بستر بيافتد ، از صورت اوليه خود به‏ چه صورت در می‏آيد ! قرآن كه دستگاه تصفيه است ، فورا به داد ما می‏رسد ،می‏فرمايد :

« لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»^{(الأنعام/103)}

چشمها او را درنمي‏يابند و اوست که ديدگان را درمي‏يابد و او لطيف آگاه است.

منبع:اسلام و مقتضيات زمان /متفکر شهيد استاد مرتضي مطهري