از نظر آموزه‌های قرآن، انسان خردمند کسی است که نه تنها به سنجش رفتار خویش می‌پردازد، بلکه هنگام آگاهی به‌اشتباه و خطا، پوزش می‌خواهد و برای جبران خطا تلاش می‌کند؛ زیرا گاهی اوقات شرایط به گونه‌ای رقم می‌خورد که پشیمانی سودی نخواهد داشت؛ چون در زمان و فرصت مناسبی انجام نشده است؛ چنانکه پشیمانی و ندامت در قیامت سودی برای کافران و گناهکاران ندارد؛ زیرا راهی برای جبران خطا نیست؛ چرا که جهان دنیا جمع شده و دیگر دنیایی نیست که بتوان به آن بازگشت و به جبران خطا و ‌اشتباه پرداخت.

از نظر قرآن، بدترین زمان ندامت و پشیمانی آخرت است؛ زیرا دست انسان در آن زمان کوتاه است و هیچ راهی برای جبران خطا نیست. در مطلب پیش‌رو عواملی که منجر به پشیمانی انسان در قیامت می‌شود براساس آیات قرآن بازگو شده است.

 

عوامل ندامت در آخرت

با نگاهی به آموزه‌های قرآن می‌توان با عواملی آشنا شد که موجبات حسرت و ندامت در قیامت می‌شود در حالی که دیگر سودی به حال شخص نادم ندارد. بیان این عوامل به معنای آن است که انسان با شناخت آنها از ارتکاب آن جلوگیری کند و کاری نکند که راهی برای جبران آن نباشد و برای ابد گرفتار شقاوت عملی باشد که در دنیا انجام داده و می‌توانست با عذر خواهی و جبران خطا، خود را از آسیب‌های آن در امان نگه دارد. از مهم‌ترین عوامل ندامت و پشیمانی در آخرت می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:

1. استهزاء: از نظر قرآن هر گونه تمسخر دیگران بویژه پیامبران و مومنان به سبب ایمان ایشان، موجب ندامت در آخرت و قیامت می‌شود که برای شخص سودی نخواهد داشت.(انبیاء، آیات 41 و 46؛ مطففین، آیات 10 و 29 و 30)

2. استکبار: استکبار انسان در برابر آموزه‌های وحیانی و آیات الهی،عامل ندامت و پشیمانی در قیامت است که سودی ندارد.(زمر، آیات 56 و 59 و 60)

3. اطاعت از گمراهان: پیروى از سران و بزرگان گمراه‌کننده، عامل ندامت از سوى کافران در جهنّم است(احزاب، آیات 64 تا 67)؛ زیرا جمله «يا ليتنا اطعنا اللّه»، از روى حسرت و ندامت از سوی کافران در قیامت بیان شده است که تاثیری به حالشان ندارد.(جامع‌البيان، ج 12، جزء 22، ص 61)

4. اعراض از یاد خدا: اعراض از یاد پروردگار، عامل ندامت در قیامت خواهد بود(انبیاء، آیات 42 و46)؛ چنانکه از نظر قرآن، اعراض از یاد خداوند موجب همراه شدن با شیطان و عامل ندامت شخص در قیامت می‌شود که دیگر بسیار دیر شده و فرصت توبه و جبران پایان یافته است.(زخرف، آیات 36 و 38)

5. تذکر دیر هنگام: اگر انسان در زمان خودش متذکر خطا و‌اشتباه باشد، شاید برای جبران آن اقداماتی انجام دهد؛ اما اگر این تذکر دیرهنگام باشد، دیگر کاری برای خطا و جبران آن نیست؛ از همین‌رو شخص دچار ندامت می‌شود که سودی برایش ندارد. کسانی که به دنیا چنان اهتمام می‌ورزند و از خدا و آخرت غافل می‌شوند، زمانی متذکر‌اشتباه خویش می‌شوند که قیامت برپا شده است و این تذکر دیر هنگام به سبب غفلت خودشان عامل مهم ندامت آنان در قیامت است که دیگر سودی برای آنان نخواهد داشت.(فجر، آیات 23 و 24)

6. ترک احسان: ترک احسان و نیکی به دیگران یکی دیگر از عوامل ندامت و پشیمانی شخص در قیامت است که سودی برای او نخواهد داشت.(زمر، آیه 58؛ قلم، آیات 17 تا 31) یادآوری این نکته لازم است که. «ويل» از اداتى است كه معناى حسرت و ندامت دارد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 888 ). پس اقرار به گمراهى و اعتراف به ستمكارى، دليل پشيمانى صاحبان بستان از قصد خويش در ترك احسان بر مساكين است.

7. ترک اطاعت خدا: ترک اطاعت خدا و اطاعت نکردن از اوامر و نواهی الهی که در قالب اسلام و شرایع آن آمده، موجب ندامت در قیامت است.(احزاب، آیه 66)

8. ترک اطاعت از آموزه‌های قرآنی: از دیگر موجبات ندامت می‌توان به ترک اطاعت از قرآن و آموزه‌های وحیانی آن‌اشاره کرد (فرقان، آیات 28 و 29)؛ زیرا مقصود از «ذكر» در آيه شريفه، به يك احتمال تفسيرى، قرآن كريم است. (انوار التنزيل، بيضاوى، ج 3، ص 225) قرآن به مردمان هشدار می‌دهد که اطاعت نکردن از قرآن، عامل ندامت و پشیمانى به هنگام مشاهده عذاب ناگهانى می‌شود(زمر، آیات 55 و 56)؛ زیرا اعراض کنندگان از قرآن، در برابر عملکرد خودشان قرار می‌گیرند که بر خلاف فلسفه و اهداف آفرینش هستی و خودشان بوده و کارهایشان نمی‌تواند مورد پذیرش و نجات آنان شود.(اعراف، آیات 52 و 53) گفتنی است که مقصود از «فنعمل غير الذى كنا نعمل»، خبر دادن از وضع و حال كفار و آرزو داشتن آنها براى بازگشت به دنيا جهت جبران عملكرد گذشته خود است. از چنين درخواستى مى‌توان استفاده كرد كه آنان از گذشته اعمال خود پشيمان بودند. (التبيان، ج 4، ص 420.)

9. ترک اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله : هر چند که اطاعت از خدا یا قرآن به معنای اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله است که جز به حق فرمان نمی‌دهد(نجم، آیه 3) و جز ابلاغ رسالات الهی نیست، چنانکه پیامبران دیگر نیز این گونه بودند(اعراف، آیه 62 و 68 و 93)؛ اما باید توجه داشت که پیامبر صلی الله علیه و آله در مقام رهبری اجتماعی فرمان‌هایی را می‌دهد که باید از آن اطاعت کرد(مجادله، آیات 8 و 9) و هر گونه معصیت رسول‌الله صلی الله علیه و آله موجب ندامت در قیامت می‌شود.(احزاب، آیات 64 و 66؛ نساء، آیه 42؛ فرقان، آیات 27 و29؛ یس، آیات 64 و 66) خدا به مردمان هشدار می‌دهد اگر امروز به تکلیف عمل نکنند، فردای قیامت دیر خواهد بود؛ زیرا در آن روز با سختی‌ها و عذاب‌هایی مواجه می‌شوند که موجب پشیمانی آنان از ترک تکلیف و اطاعت است واین پشیمانی سودی به حال آنان نخواهد داشت.(فرقان، آیات 27 تا 29)

10. ترک انفاق: ترک انفاق به فقیران، از عوامل ندامت در روز قیامت است(قلم، آیات 17 و 31)؛ زیرا آن روز متوجه می‌شود که صدقه و انفاق مالی تا چه اندازه دستگیر انسان می‌شود؛ از همین رو خواهان بازگشت به دنیایی می‌شود که دیگر جمع شده (انبیاء، آیه 104) تا جبران مافات کند، ولی چنین چیزی شدنی نیست.(منافقون، آیات 9 و 10؛ مومنون، آیات 99 و 100)

11. ترک عمل صالح: ترک کارهای نیک در دنیا، عامل پشیمانى در روز قیامت می‌شود که دیگر سودی ندارد.(مومنون، آیات 99 و 100؛ فاطر، آیات 36 و 37؛ فجر، آیات 23 و 24) گفتنی است که از درخواست براى بازگشت به دنيا جهت انجام دادن عمل صالح و جبران گذشته مى‌توان استفاده كرد كه چنين درخواستى از روى پشيمانى صورت گرفته است. همچنین صرخه و فرياد بلند، هنگام گرفتارى و مصيبت است و اصطراخ به معناى استغاثه به کار رفته است.(لسان العرب، ج 7، ص 318، «صرخ») لذا از استغاثه كافران براى خروج از جهنم به قصد انجام دادن اعمال صالح مى‌توان فهميد كه آنها از عملكرد بد خود نادمند ولی سودی به حالشان ندارد.

12. ترک تکالیف: ترک و کوتاهى در انجام دادن تکالیف و وظایف در برابر خداوند، عامل ندامت و حسرت، هنگام مشاهده عذاب در روز قیامت می‌شود.(زمر، آیات 55 و 56)

13. تکذیب آیات الهی: کسانی که به تکذیب آیات الهی می‌پردازند، بر اساس آن عمل و رفتار نمی‌کنند و فلسفه و سبک زندگی دیگری را بر می‌گزینند که جز ندامت برای آنان سودی نخواهد داشت. از همین رو تکذیب کنندگان در روز قیامت پشیمان می‌شوند درحالی که فرصت از دست رفته است.(انعام، آیات 25 و 27)

14. رفیق ناباب: از دیگر عوامل ندامت، دوستان نابابی هستند که انسان را از راه راست و کار نیک دور نگه می‌دارند. از همین رو قرآن، داشتن دوست و رفیق گمراه‌کننده در دنیا را عامل ندامت در قیامت می‌داند و به انسان‌ها هشدار می‌دهد که با هر کسی دوستی نکنند.(فرقان، آیات 27 تا 29)

15. رفاه طلبی: کسانی که گرفتار رفاه و بدمستی آسایشی می‌شوند، گرفتار ندامت خواهند شد. رفاه‌طلبى ظالمان، عامل ندامت آنان، هنگام مشاهده عذاب است که دیگر سودی ندارد.(انبیاء، آیات 11 تا 14)

16. ولایت کافران: پذیرش ولایت کافران و بلکه روابط دوستانه با دشمنان حتی اگر از اهل کتاب چون یهود و نصارا باشند و نیز فریفتگى به آنان، عامل ندامت در روز قیامت است.(مائده، آیات 51 و 52) پس کسانی که تحت ولایت غربیان درمی‌آیند و آرمان خویش را زندگی آنان و دوستی و ولایت سرپرستی آنان قرار می‌دهند، پشیمان خواهند شد.

17. شرک: شرک عامل ندامت انسان است. کسی که در دنیا شرک ورزد در قیامت پشیمان می‌شود که چرا چنین اعتقادی داشته و چنین رویه‌ای را در زندگی پیش گرفته است.(انبیا، آیات 43 و 46) گفتنی «تقليب اليد»، به هم زدن دستان، نشانه پشيمانى است. (مفردات، ص 682؛ مجمع‌البيان، ج 5 - 6 ، ص 610) و همچنین مراد از «ظلم» در آيه، شرك است. (تفسير التحرير والتنوير، ج 8 ، جزء 17، ص 80)

18. طغیان: طغیانگرى از حدود الهى بر اثر نپرداختن سهم مساکین، از عوامل ندامت در روز قیامت است.(قلم، آیات 17 و 31)

19. ظلم: هر گونه ظلم به خویش یا دیگران موجب ندامت انسان در روز قیامت می‌شود.(انبیاء، آیات 12 و 14 و 46 و97) مقصود از اينكه گفتند ما «ظالمين» بوديم، اين است كه ما به خويشتن به خاطر ترك معرفهًْ اللّه‌ و تصديق نكردن پيامبران و ارتكاب معاصى ستم کردیم. (التبيان، ج 7، ص 235) این ندامت در قیامت سودی برای آنان نخواهد داشت.

20. عدم استفاده درست از ثروت و قدرت: شکر نعمت آن است که انسان نعمت را در جای مناسب آن استفاده کند و این گونه نشان دهد که مومن به خدا و اهداف آفرینش است نه آنکه گمان کند خدا لغو و لهو و عبث آفریده است. از نظر قرآن، اصحاب شمال در قیامت، از اینکه بهره مناسبی از قدرت و مال نبرده‌اند پشیمان می‌شوند که سودی برای آنان ندارد؛ زیرا آنان در دنیا از توانمندى خویش برای کارهای نیک و سعادت آخرتى بهره نبردند و آن قدرت را تباه ساختند.(حاقه، آیات 25 تا 29) گفتنی است که سلطان همان سلطه و قدرتی است که در دنیا برای انجام کارهای نیک و خیر داشت، ولی این گونه عمل نکرد و این گونه قدرت و سلطنت از دست او برفت.

21. دیدن عذاب: انسان در دنیا و آخرت هر گاه عذاب به عنوان پیامد عمل خویش را ببیند پشیمان می‌شود که این پشیمانی در آخرت سودی ندارد و در دنیا اگر به اصلاح و توبه منجر نشود بی‌فایده خواهد بود. کسانی که عذاب را در قیامت می‌بینند از اعمال خویش در دنیا پشیمان می‌شوند که فایده‌ای برای آنان ندارد.(انعام، آیه 27؛ انبیاء، آیات 11 و 12 و 14 و 46؛ احزاب، ایه 46؛ سباء، آیه 32)

22. عُجب: انسان با رفاه دنیا فریب می‌خورد و گرفتار غرور دنیا می‌شود و خودپسندی و عجب او را در برمی‌گیرد و کارهایی انجام می‌دهد که نمی‌بایست انجام دهد. از همین رو از نظر قرآن، غرور ناشى از امکانات و رفاهیأت دنیا، از عوامل ندامت در قیامت می‌شود.(انبیاء، آیات 44 و 46) مقصود از «حتى طال عليهم العمر» در آیه اين است كه به رفاهيات و طول عمر خويش غرور پيدا كردند. (تفسير القرآن الكريم، شبّر، ص 491) هم چنین از آيه «و لئن مسّتهم نفحهًْ من عذاب…» فهميده مى‌شود كه اينها با چشيدن كمترين عذاب، به علت عملكرد بد خود اظهار ندامت مى‌كنند که سودی ندارد.(التفسير المنير، ج 17، ص 64 ـ 65).

23. غفلت: غفلت از قیامت و حسابرسی آن، از عوامل ندامت در هنگام مواجهه با آن در قیامت است.(انبیاء، آیه 97) واژه «ويل» در معناى حسرت و ندامت استعمال مى‌شود. (مفردات، ص 888، «ويل»)

24. فراموشی از لقای الهی: فراموشى قیامت و لقاى الهى، از عوامل ندامت مجرمان در قیامت می‌شود.(سجده، آیات 12 و 14) مقصود از «نسيتم لقاء يومكم هذا…»، كنايه از بى اعتنايى آنان به لقاى الهى است که موجب ندامت در قیامت می‌شود. (الميزان، ج 16، ص 253‌ـ‌254)

25. قتل بی‌گناه: از عوامل پشیمانی در قیامت قتل نفس محترم و بی‌گناه است.(مائده، آیات 30 و 31) از امام سجاد(ع) روايت شده است كه از جمله گناهانى كه موجب ندامت مى‌شود كشتن آدم بى‌گناه است. خداوند در قصّه قابيل پس از كشتن هابيل مى‌فرمايد: او از عمل خود پشيمان شد. «…فاصبح من النّادمين». (معانى‌الاخبار، ص 270، ح 2؛ بحارالانوار، ج 70، ص 375، ح 12)

26. گناه: هر گونه عملکرد بد در قالب گناه و انجام محرمات موجب ندامت در قیامت می‌شود.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیه 31؛ نباء، آیه 40) اینکه شخص خواهان این است که کاش خاک بود، بیانگر ندامت است. گفتنی است که خاك، فاقد شعور و اراده است، لذا تكليف و عقابى نيز نخواهد داشت و آرزوى خاك بودن، نشانه پشيمانى كافران از عملكرد گذشته شان است تا شايد بدين طريق از عقاب و تكليف رهايى يابند.

27. مخالفت با پیامبران: مخالفت و پیروى نکردن از انبیا و ترک اجابت دعوت آنان، عامل ندامت هنگام فرا رسیدن عذاب در دنیا و آخرت است.(ابراهیم، آیه 44؛ احزاب، آیات 64 تا 66)

28. فقدان برهان: نداشتن هرگونه برهان و دلیل براى توجیه عملکرد خود در قیامت، عامل پشیمانى شخص در مواجهه با عذاب الهی است(حاقه، آیات 25 تا 29)؛ زیرا «سلطان» به معناى حجت و دليل نيز آمده است. (مفردات، ص 420، «سلط».)

29. همنشینی با شیطان: همنشینى با ابلیس و دیگر شیاطین جنی و انسی، از عوامل ندامت در قیامت است.(زخرف، آیات 26 تا 28)

30. کتمان حق: هر کسی در دنیا حق را کتمان کند، در قیامت پشیمان خواهد شد.(نساء، آیه 42) تساوى با زمين، در آیه كنايه از وجود نداشتن و نيستى و نابودى است و اين آرزو از سوى كافران در صحنه قيامت، نشانه پشيمانى آنها از لجاجتها و طغيانگريها در دنيا است.

31. کفر: کفر و عدم ایمان به آیات الهى، از عوامل ندامت در قیامت است؛ زیرا شخص خود را مجرم و گناهکار و فاقد هر گونه عمل صالح می‌یابد که بتواند خود را از عذاب الهی نجات دهد؛ از این رو نادم می‌شود که سودی ندارد.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیات 27 و 31؛ سجده، آیه 12؛ حجر، آیه 2) گفتنی است که. «ابصرنا…» در آیه 12 سوره سجده يعنى براى آنها مسلم و روشن شده كه عامل نجات، فقط ايمان و عمل صالح است و براى آنان ايمان يقينى حاصل شده است. (الميزان، ج 16، ص 253.) و مقصود آيه 2 سوره حجر اين است كه كافران وقتى مى‌بينند به سوى آتش جهنم و مسلمانان به سوى بهشت روانه مى‌شوند، اظهار ندامت مى‌كنند. (التفسير المنير، ج 14، ص 10).

عوامل پشیمانی در دنیا

چنانکه گفته شد برخی از کارها است که اگر در زمان و فرصت خودش در دنیا انجام نشود، موجب پشیمانی است، از جمله این موارد می‌توان به عوامل زیر‌اشاره کرد:

1. عدم همراهی با مجاهدان پیروز: کسانی که با مجاهدان پیروز همراهی نکنند، در هنگام پیروزی گرفتار ندامت می‌شوند که‌ ای کاش با آنان بودند و از نتایج پیروزی بهره‌مند می‌شدند؛ این در حالی است که این پشیمانی سودی برای آن افراد نخواهد داشت.(مائده، آیه 51 و52) البته این برداشت نسبت به آیات زمانی درست خواهد بود که مراد از «امر» در آیه همان عذاب دنيايى باشد. همچنین منظور از بيماردلان در برداشت مزبور، مسلمانان سست‌ايمان يا منافقان هستند که به سبب عدم حضور در کنار مجاهدان از نتایج پیروزی بی‌بهره مانده‌اند.

2. شرک: از نظر قرآن کسانی که شرک ورزیده و پیش از مرگ به بطلان اعتقاد خویش آگاه شدند، از آن پشیمان می‌شوند که البته این ندامت سودمند خواهد بود به شرطی که به توحید بازگشته و اعمال و سبک زندگی خویش را موحدانه قرار دهند.(نمل، آیه 44)

3. عمل بر اساس اخبار فاسق: عمل به خبر فاسق و یا تصدیق کردن آن بدون تحقیق و تفحص از درستى آن، موجب ندامت می‌شود. پس انسان مومن باید پیش از هر کاری نسبت به خبر تفحص کند تا نادم نشود.(حجرات، آیه 6)

4. محرومیت از منافع دنیوی: محرومیت از غنایم و منافع دنیوی، عامل ندامت متخلفان از جهاد، در پى دستیابى مؤمنان به غنایم جنگى است.(نساء، آیات 71 تا 73)

5. عذاب دنیوی: رویت عذاب‌های دنیوی در اقسام گوناگون از جمله از بین رفتن محصولات کشاورزى از عوامل ندامت احساس محرومیت کافران است.(واقعه، آیات 64تا 67) گفتنی است احتمال داده شده كه «تفكهون» به معناى ندامت و تأسف باشد. (مجمع البيان، ج 9 ـ 10، ص 337)

6. بخل: کسانی که در دنیا بخل می‌کنند، در همین دنیا عذاب رفتار خویش را می‌بینند و پشیمان می‌شوند.(قلم، آیات 17 تا 31)

7. تکبر: از دیگر عوامل پشیمانی است؛ زیرا این رفتار در دنیا ممکن است که دامن شخص را بگیرد و او را پشیمان کند.(کهف، آیات 32 تا 42)

8. نفاق: نفاق از دیگر عواملی است که پیامد آن در دنیا نیز آشکار می‌شود.(نساء، آیات 71 تا 73) مقصود از «وان منكم لمن ليبطئنّ»، منافقان است كه نسبت به جهاد سستى ورزيدند و از آن تخلف کردند. (تفسير التحريروالتنوير، ج 3، جزء 5، ص 118؛ التفسير المنير، ج 6، ص 225.)

 

ابنا