اشبه اباک یا حسن

و اخلع عن الحق الرسن

و اعبد الها ذاالمننن و لا توال ذالاحن

آنچه در پیش رو دارید، تحلیل و تفسیر دو بیت از اشعار ادیبانه ای است که حضرت زهرا ^{سلام الله علیها} آنگاه که با فرزند ارشدش حضرت حسن مجتبی ^{علیه السلام} نجوای مادرانه داشت و به تربیت روحی و پرورش فکری و اخلاقی او می پرداخت; سروده است. این دو بیت که هر مصراع و بند بند آن حاوی چند نکته آموزنده و پیام سازنده در باب تربیت و پرورش کودکان و نونهالان است، با ترجمه ای گویا و تفسیری نه چندان عمیق و پردامنه، به خوانندگان عزیز تقدیم می گردد بدان امید که مورد توجه همه اولیاء و مربیان - به ویژه پدران و مادران - که در راه تربیت و پرورش کودکان و نونهالان انقلاب اسلامی ایران گام برمی دارند، قرار گرفته و از آن بهره جویند.

در آغاز نظر خوانندگان گرامی را به دو نکته شایان توجه جلب می کنیم:

1- بی تردید نخستین آموزه هایی که اولیا و پدران و مادران به کودکان خود می آموزند، در شکل گیری شخصیت و ساختار فکری و فرهنگی آنان نقش تعیین کننده دارد; از این رو آنان باید با دقت و وسواسی بسیار به محتوای آموزه ها توجه کنند و در این مساله حضرت زهرا ^{سلام الله علیها} درسی بزرگ، به تمامی اولیا و مربیان کودکان آموخت ونیز تعلیم داد که ذهن خالی فرزندان را با چه آموزه ها و دانستنیهایی می توان پر کرد.

2- شعر دو گونه است:

1- شعرهایی که دارای مضامین بلند و محتوای آموزنده و نیز هدفمند و حکیمانه است.

2- اشعاری که تنها از نظر ادبی شایان توجه است و از محتوا و مضامین مفید و سازنده تهی است و بیشتر برای سرگرمی و گذران وقت، سروده می شود. اما اشعاری که حضرت زهرا ^{سلام الله علیها} آنها را سروده است، از نوع نخست است و بدین ترتیب آن حضرت به همه ما آموخت که برای کودکان خود چه شعری باید سرود و چه ترانه ای گفت.

1- اشبه اباک یا حسن

حسن جان مانند پدرت علی علیه السلام باش

در این مصرع حضرت زهرا ^{سلام الله علیها} به اساسی ترین و اولویت دارترین نکته در باب تربیت و پرورش کودکان پرداخته است زیرا از سویی تربیت و پرورش، بدون داشتن الگو و سرمشق میسر نیست و از دیگر سوی کودکان و نونهالان هم به طور طبیعی به دنبال یافتن الگو و سرمشق مناسب و شایسته برای خویشند. حضرت زهرا ^{سلام الله علیها} در آغاز سخن تربیتی خود با فرزندش به همین نکته مهم تربیتی و پرورشی و نیز به نیاز طبیعی کودکان پرداخته و همسر عزیزش حضرت علی ^{علیه السلام} را که بهترین و کاملترین الگو و سرمشق زندگی برای بشریت است، به فرزندش حضرت مجتبی ^{علیه السلام} شناسانده و چنین فرمودند:

فرزندم مانند پدرت علی ^{علیه السلام} باش و از او الگو و سرمشق فرا گیر.

علی ^{علیه السلام} مظهر همه کمالات و فضایل انسانی و مصداق کامل ارزشها و اوصاف آدمی است. عدالت خواهی، حق طلبی، آزادی خواهی، جهاد علیه زر، زور و تزویر، تنها بخشی از بعد اجتماعی شخصیت علی علیه السلام را می نمایاند و شجاعت، ایثار، علم، عرفان، تقوا، عقل و دوراندیشی، بخش دیگری از ابعاد وجودی آن حضرت را تشکیل می دهد.

اکنون بر یکایک شیعیان و پیروان آن بانوی نمونه فرض است که چونان علی علیه السلام و فرزندان و تربیت شدگان مکتب او را الگو برای تربیت فرزندان خود قرار می دهند و همینان را به عزیزان خویش بشناسانند و در این مساله به شرق و غرب عالم ننگرند چرا که امیرالمؤمنین علی علیه السلام - به تعبیر نویسنده روشنفکر عرب - شخصیت بی همتایی است که شرق و غرب جهان مانند او را ندیده و نخواهد دید.

2- و اخلع عن الحق الرسن

و ریسمان را از گردن حق بردار

در این مصرع حضرت زهرا سلام الله علیها به مهمترین مسؤولیت اجتماعی انسان اشاره کرده و یادآور می شود: ای فرزندم تو باید ریسمانی را که حق ستیزان بر گردن حق نهاده اند برداری و حق را از خفه شدن و جان سپردن برهانی و به آن حیات ببخشی; مطلب شایان توجه در این کلام این است که حضرت زهرا سلام الله علیها اصل حق مداری و حق پذیری را به فرزندش توصیه نمی کند زیرا این دو از اصل مسلم و انکارناپذیر دین اسلام است بلکه عزیزش را به حق طلبی و احیای حقوق دیگران فرا خوانده به مبارزه با حق ستیزان تشویق کرده است.

3- و اعبد الها ذا المنن

و خدای صاحب نعمت و احسان کننده را پرستش کن.

آنچه حضرت زهرا سلام الله علیها در این مصرع بدان اشاره فرمودند; اساسی ترین اصل دینی یعنی توحید و خدامحوری است زیرا عبادت به معنای پذیرش بندگی خدا و حرکت هدفمند به سوی حقیقت مطلق است و قرآن کریم آن را هدف و فلسفه آفرینش انسان معرفی کرده و فرموده است: «و ما خلقت الجن ولانس الا لیعبدون.» و جن و آدمیان را نیافریدیم مگر تا مرا [به یگانگی] بپرستند. (1)

آنگاه آن حضرت یکی از اوصاف خدا را یادآور شده و فرمودند: عبادت کن خدایی را که صاحب نعمت و احسان کننده است. بنابراین توحید و خدامحوری در تمامی عرصه های زندگی و همچنین توجه به نعمتهای الهی و شکرگزاری در برابر آنها، از نکات مهم تربیتی و پرورشی است که بانوی نمونه اسلام به وقت ایفای نقش مادری به آنها عنایت کرده و در تربیت فرزندش به کار برده است.

4- و لا توال ذالاحن

و با افراد بدخواه و کینه توز دوستی مکن (2)

در مصرع فوق، حضرت زهرا سلام الله علیها به نکته مهم دیگری در تربیت و پرورش پرداخته است که همه کودکان و نوجوانان شدیدا به شناخت آن نیازمندند و آن عبارت از معیار و ملاک گزینش رفیق و دوست است. تردیدی نیست که داشتن دوست و رفیق، از نیازهای اولیه و حیاتی هر کودک و نوجوانی است و این نیاز هم در علوم تربیتی به اثبات رسیده است ولی مشکل اینجاست که هم خود کودکان و هم مربیان و والدین آنان، معیار و ملاک گزینش دوست و رفیق را به درستی نمی شناسند و باید حل این مشکل را در همین مصرع و گفتار بانوی جهان جستجو کرد که فرمود: فرزندم با افراد بدخو و کینه توز دوستی مکن. این سخن حاکی است که بدخواهی و کینه توزی، از اوصاف بسیار زشت و از امراض واگیر و سرایت کننده روحی است و باید کودکان و نونهالان را از ابتلای به آن برحذر داشت.

پی نوشتها:

1- سوره ذاریات (51)، آیه 56.

2- مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 389; بحارالانوار، ج 43، ص 286.

فرهنگ كوثر - آبان 1376، شماره 8