“کیفیت عمل” در قرآن

یکی از موضوعاتی که در قرآن کریم مورد دقت قرار گرفته و لازم است پیروان قرآن مدنظر داشته باشند کیفیت عمل است. در عمل دو نکته نهفته است: یکی ثواب عمل و دیگری اثر عمل است. ثواب عمل آن چیزی است که خدای متعال وعده و بشارت داده است گاهی به جهت تشویق انسان و گاهی هم به جهت دادن ثمر. اما آنچه مهمتر از ثواب عمل است؛ اثر عمل است چون اثر عمل در نفس انسان است، نفسی که در مرحله اول منشا تمام آن چیزی است که انسان را از دایره بندگی خارج می کند به نام نفس اماره.

گفت نفس اژدرهاست او کی مرده است   از غم بی آلتی افسرده است

نفس دنبال این است که انسان را سرگرم کند، کسانی که به دنبال اصطلاحات علمی هستند نفس آنها را با همین اصطلاحات سرگرم می کند و بعضی ها تا خرخره درگیر اصطلاحات هستند اما وقتی به عمل آنها که بروز نفس است نگاه می کنیم می بینیم تمام اعمالش نفسانیت است نمونه اش اینطور است که اگر به او دکتر یا آیت الله نگویی ناراحت می شود، طاعت و عبادت دارد اما عمل و مبدا عملش نفسانی است.

قرآن کریم یک عده افراد را معرفی می کنند که به دنبال پندارهای خودشان هستند و گمان می کنند هدایت شده اند اما قرآن می فرماید خبری نیست یا گمان می کند خیلی خوب عمل می کنند

الَّذينَ ضَلَّ سَعيُهُم فِي الحَياةِ الدُّنيا وَهُم يَحسَبونَ أَنَّهُم يُحسِنونَ صُنعًا¹ ؛ در دنیا تلاش هم می کنند.

آیت الله جوادی درباره  آیه مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها²؛ می فرمود:

موقع جان دادن فشار مرگ به قدری سخت است که تمام اعمال برخی انسانها باطل می شود، من در کتاب مرحوم ملااحمد نراقی نگاه کردم و ایشان نوشته بود: خیلی از مسلمین در هنگام جان دادن تمام اعمالشان باطل می شود و کافر از دنیا می روند. چرا اینطور می شود؟ خودش توضیح می دهد: وقتی ملک قبض جان می آید تعلقات انسان در آنجا تجلی پیدا می کند به هرچه که دلش به آن گیر است و به آن قفل شده چون در آن موقع انسان ضعف مزاج پیدا می کند و مشاعرش خوب کار نمی کند و تشخیصش از بین می رود و به هر چه فکر کند او را به دنیا برمی گرداند دل می بندد.

اهمیت در نظر داشتن آثار اعمال انسان

حال چطور انسان از این مرحله خروج کند یعنی بر خودش چیره شود و تلاش کند تا عملش عملی باشد که بر آن اثر مترتب باشد نه ثواب. حضرت زهرا سلام الله علیها در خطبه فدکیه درباره اثر نماز می فرماید: اگر دیدی کبر در دلت است یعنی نمازت اثری نداشته. خداوند متعال هم طاعتش را در یک عمل نگنجانده بلکه در اعمال مختلف قرار داده است.

اعمال انسان باید یک نقطه شروعی داشته باشد و اعمال را باید مورد دقت قرار دهد و ببیند صادره از نفس است و عملش نفسانی بوده؟ ولو عبادتش. خداوند در قرآن می فرماید: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَىٰ حَرْفٍ ۖ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ ۖ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَىٰ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ³ ؛

عده ای هستند خدا را می پرستند اما به حرف یعنی خدا را به حرف می پرستند تا وقتی همه چیزش روبه راه است و در زندگی مشکلی ندارند به خدا اعتماد می کنند اما وقتی خدا گره ای در کارشان انداخت تا حجابها کنار رود صورتشان را از خدا بر می گردانند و با خدا کاری ندارند. چون یکی از آثار گرفتاری ها این است که در توسلاتی که انسان برای رفع آنها انجام می دهد پرده ها و حجابها کنار می رود و انس با خدا بیشتر می شود و معرفت و شناخت به او عنایت می شود و باید اطمینان و اتکایش به خدا بیشتر شود نه اینکه فرار کند.

نقطه شروع برای تربیت نفس یادآوری مرگ است

وقتی به تربیت اولیای دین نگاه می کنیم مثل مرحوم آیت الله العظمی همدانی⁴ که نفوس مستعده را برای سیروسلوک الی الله و بندگی خدا می بینیم یک نقطه شروعی در این مسیر می دادند و طلبه یا هر کس دیگری بود را 6 ماه در این نقطه شروع نگه می داشتند همان نقطه ای که امام هادی علیه السلام می فرماید: اُذكُرْ مَصْرَعَكَ بَيْنَ يَدَىْ اءهْلِكَ لا طَبيبٌ يَمْنَعُكَ، وَ لا حَبيبٌ يَنْفَعُكَ ⁵؛ زمان مرگ را به یاد بیاور حالتی که نه طبیب می تواند آن را دفع کند و نه دوستی می تواند به تو در آن لحظه خیر برساند. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: قلب زنگ می زند(مثل فلز) و چند چیز قلب را جلا می دهد که یکی از آنها یادکردن مرگ است که شهوات را در انسان می کُشد.

مرحوم آیت العظمی همدانی به طلبه می گفت: 6 ماه برو و درباره مرگ فکر کن. اولیای دین در یک مرحله ای حواله های را به شاگردانشان در قبرستان می دادند. یاد مرگ به طور کلی خیلی در انسان اثر دارد. یاد مرگ باید انسان را برساند به جایی که واقعا می میرد. نقطه ی شروع را مرگ می گویند انسان باید به این برسد که روزی می میرد بعد از آن دیگر زخم زبان نمی زند، به کسی توهین نمیکند، مادرش را اذیت نمی کند، به پدرش توهین نمی کند.

یک جلسه ای خدمت آیت الله حسن زاده آملی رفتم و ایشان فرمود:

هر آنچه از صفات رذیله در سینه ی انسان باشد در شب اول قبر قیافه پیدا می کنند و همانها می آیند و او را اذیت می کنند. در شب اول قبر اگر از ما دستگیری کردند همه چیز حل خواهد شد.

پی نوشت:

1- سوره کهف آیه 104.

2- سوره نمل آیه 89.

3- سوره حج آیه 11.

4- آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی (زاده ۱۳۱۲، رزن-۱۳۹۸ ه. ق) معروف به «آقای آخوند» از مجتهدان شیعه همدان بود.

5- میزان الحکمة، ج10، ص 579.

وارث