تبلیغات به عنوان بهترین شیوه اطلاع رسانی و آگاهی بخشی از مهم ترین ابزارهایی است که از سوی بسیاری از اقشار جامعه با اهداف خاص مورد استفاده قرار می گیرد.

بی گمان این ابزار از مهم ترین وسایلی است که پیامبران در مقام ابلاغ رسالت می توانستند از آن بهره گیرند. با این تفاوت که روشنگری، تبیین حقایق، تشریح حقوق و مطالبات و نیز مسئولیت ها و وظایف، مهم ترین فلسفه به کارگیری آن از سوی پیامبران بوده است.

انتخابات به سبب آن که نیازمند معرفی اشخاص و برنامه های هر یک از نامزدهای انتخاباتی است، از شیوه تبلیغات بهره بسیاری می برد. با این همه به علل مختلف نمی توان از هر روش تبلیغاتی برای این منظور سود جست؛ زیرا تبلیغات انتخاباتی از نظر قانونی و شرعی و اخلاقی چارچوب هایی دارد که می بایست از سوی همه نامزدها و هوادارانشان رعایت شود. نویسنده در مقاله حاضر می کوشد تا روش های تبلیغی در حوزه سیاست و تبلیغات انتخاباتی را براساس اخلاق اسلامی و آموزه های قرآنی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.


اهداف تبلیغات انتخاباتی

هر کار عقلانی و عقلایی اهدافی را دنبال می کند و می کوشد تا به آن برسد. تبلیغات انتخاباتی نیز به عنوان یک کار عقلایی از این امر مستثنا نیست و اهدافی رامی کوشد تا از طریق این ابزار به دست آورد.

بی گمان انتخابات به عنوان ابزاری برای حضور در صحنه عمل سیاسی از سوی نامزدها مورد توجه قرار می گیرد و هر یک از نامزدها می کوشند تا با تبیین توانایی های شخصی و برنامه ای و سیاست ها و خط مشی های اجرایی خود نشان دهند که می توانند در مسئولیت و منصبی قرار گیرند که مدیریت جامعه را به عهده دارد.

از آن جایی که مسئولیتی مانند مسئولیت حکومت از جایگاه خاص و ویژه ای برخوردار است هر یک از نامزدها می بایست در تبلیغات خویش به اهداف کلان و اصلی حکومت و فلسفه وجودی آن توجه داشته باشند. از این رو می بایست در تبیین توانایی ها و نیز سیاست و برنامه های خویش به این مساله توجه داشته باشند که آیا توانایی ها و برنامه های آنان در اندازه و سطحی است که بتواند اهداف و فلسفه وجودی حکومت را پوشش دهد وجامعه و حکومت را به سمت اهداف اصلی و کلان رهنمون سازد؟

در حقیقت انتخاب کنندگان که صاحبان اصلی حکومت و دولت هستند می خواهند از طریق تبلیغات نامزدها این معنا را به دست آورند که آیا شخصی که نامزد شده است می تواند بار چنین مسئولیت سنگینی را به دوش کشد و آیا برنامه ها و سیاست های وی می تواند اهداف مشخص حکومت ودولت و فلسفه وجودی آن را پوشش دهد؟

بنابر این نامزدها در تبلیغات انتخاباتی خویش می بایست همواره این مسایل و موضوعات را در کانون توجه خود قرار دهند و در این چارچوب به تبیین مسایل و موضوعات بپردازند.

از آن جایی که فلسفه وجودی هر حکومت و دولتی می تواند با دولت ها و حکومت های دیگر در بسیاری از اصول مشترک باشد ولی می تواند در بسیاری دیگر از اصول و مبانی متفاوت باشد. هر یک از دولت ها و حکومت ها ممکن است بخشی از اهداف را مورد توجه و اهتمام قرار دهند و برخی دیگر را نادیده گیرند. به عنوان نمونه حکومت های رفاهی به حوزه رفاه عمومی بیش ترین توجه را مبذول می دارند و اهداف خویش را این بعد از ابعاد وجودی انسان و حکومت قرار می دهند.

دولت اسلامی به هدف تحقق اهداف خاص افزون بر اهداف عام دولت ها تشکیل شده و می شود. از این رو حکومتی که از سوی مردم انتخاب می شود می بایست در چارچوب همین اهداف عام و خاص تشکیل و انتخاب شود.

اگر یکی از اهداف عمومی همه دولت ها و حکومت ها، دست یابی به امنیت و آسایش باشد نمی توان آن را از دایره اهداف و فلسفه وجودی دولت و حکومت اسلامی بیرون دانست. ولی افزون بر این امور، دولت و حکومت اسلامی اهداف و فلسفه وجودی خاصی را پی می گیرد که عبارتست از محوریت توحید و اخلاق اسلامی. براین اساس هدف دولت و حکومت اسلامی تربیت انسان هایی با محوریت توحید و اخلاق اسلامی است که بتواند در مقام خلافت الهی مدیریت هستی از جمله انسان ها را به عهده گیرند.

قرآن، امت اسلامی و دولت و حکومت اسلامی را امت شاهد و برتر و نمونه ای معرفی می کند که دیگر امت ها و جوامع می بایست از آن الگوبرداری کنند و به عنوان دیگری مهم مورد تقلید جوامع بشری دیگر قرار گیرد.

بر این اساس حکومتی که از سوی مردم انتخاب می شود می بایست دارای صفات و ویژگی هایی باشد که بتواند آرمان های دولت اسلامی را تحقق بخشد و جامعه برتر را نه تنها دردرون مرزهای ملی بلکه در صحنه جهانی تحقق بخشد.

براین اساس نامزدهایی که خود را برای مسئولیت مهم حکومت بر مردم و برای مردم مطرح می کنند می بایست دارای توانایی ها و ظرفیت ها و برنامه هایی باشند که بتوانند این مهم را دست کم در درون مرزهای ملی و در محدوده خاصی عملی سازند.

به این معنا که هر نامزد حکومت اسلامی می بایست از این توانایی و ظرفیت علمی و عملی و بینشی و نگرشی برخوردار باشد که اهداف دولت اسلامی را در جامعه جهانی تحقق بخشد؛ هر چند که به سبب درک درست از واقعیت های جهانی تنها همت و اهتمام خویش را محدوده کوچک درون مرزها قرار می دهد.

به سخن دیگر، هر یک از نامزدها می بایست انسانی حقیقت گرا و واقع بین باشد. آرمان بلند وی تحقق جامعه اسلامی و دولت فراگیر جهانی اسلام باشد ولی در محدوده ظرفیت ها و توانمندی های جامعه و جهان، برنامه ریزی و سیاست ها و خط مشی های خویش را تعریف و تبیین کند.

بنابر این هدف از برنامه های انتخاباتی در چارچوب بینش و نگرش اسلامی، تبیین توانمندی ها، افکار و اندیشه ها، ظرفیت ها و برنامه ها و سیاست ها از سوی هر یک از نامزدها می باشد.

درحقیقت هریک از نامزدها می کوشد تا با بیان ظرفیت ها و توانمندی ها و برنامه های خویش، به مردم اتمام حجت نماید که چنین شخصی با این قابلیت ها در اختیار مردم است و آنان می توانند با انتخاب و همراهی وی به عنوان نماینده مجلس و یا مسئول حکومت اسلامی به اهداف دولت و حکومت اسلامی دست یابند. بنابراین اتمام حجت نسبت به مردم یکی از اهداف مهم تبلیغات انتخاباتی از دیدگاه اسلام است.[1]

همین روش از سوی پیامبران(ع) و نیز امامان(ع) به ویژه امیرمؤمنان علی(ع) پس از رحلت و یا شهادت پیامبر(ص) به کار گرفته شده است و آن حضرت بارها و بارها تنها به عنوان اتمام حجت درمسجد پیامبر(ص) و مکان های دیگر به معرفی خود پرداخت و حجت را همانند پیامبر(ص) بر مردم تمام کرد تا دیگر درپیشگاه خداوند عذر و بهانه ای نداشته باشند.

تذکر و پند[2] و رفع اختلافات[3] عدالت[4] و نجات مردم و رستگاری آنان[5] و هدایت ایشان به سوی کمال و کمالیات الهی[6] ازجمله اهداف تبلیغات سالم انتخاباتی از دیدگاه قرآن است.

خداوند در داستان انتخاب طالوت و نیز یوسف(ع) و داود(ع) به مجموعه ای از توانمندی های شخصی و علمی آنان اشاره می کند تا این گونه به نامزدهای انتخاباتی بفهماند که آن چه می بایست مورد توجه نامزدها قرارگیرد معرفی توانمندی های شخصی و گروهی و نیز برنامه ها و طرح ها و سیاست ها می باشد.

اگر نامزدی می خواهد ازطریق انتخابات و تبلیغات آن، مردم را نسبت به مطالبات و حقوق خودآگاه سازد و درباره برخی مسائل، روشنگری کند و نسبت به برخی از مسائلی که موجب دورشدن از خدا و اهداف الهی حکومت و دولت اسلامی است انذار دهد می بایست همواره تقوا را درنظر داشته باشد و کاری نکند که موجب سوءظن و بدگمانی عمومی شود و یا همراه با تهمت و افترا و غیبت دیگران باشد.

روش های موثر تبلیغات انتخاباتی

قرآن برای آن که تبلیغات اسلامی هریک از نامزدهای مسئولیت ها بتواند موثر باشد و مردم را به سوی حق و حقیقت رهنمون سازد و تاثیر بیشتری نیز داشته باشد، از نامزدهای انتخاباتی می خواهد که کانون های اصلی قدرت در جامعه را در تبلیغات خویش هدف قرار دهند و بکوشند تا برنامه های اصلاحی را نسبت به این کانون های اصلی قدرت تبیین و تشریح کنند، زیرا مردم در مسیری گام برمی دارند که کانون های قدرت تبیین و تشریح می کنند؛ چون که انسان ها همواره به دیگری مهم توجه داشته و از رفتار و کردار آنان تقلید می کنند؛ چون تقلید و پیروی از این کانون هاست که به آن ها قدرت مانور بیشتری می بخشد. بنابراین اگر تبلیغات نامزدها به این کانون ها توجه بیشتری داشته باشد می تواند تاثیرگذارتر در مردم باشد.

این مطلب را می توان از آیاتی چون 103 و 104 سوره اعراف و نیز 96 و 97 سوره هود و 43 و 44 سوره طه و 46سوره زخرف و 17 سوره نازعات به دست آورد.

تبلیغ در نقاط مرکزی و محوری و اولویت دادن به این مراکز از دیگر روش های پیشنهادی قرآن برای تاثیرگذاری بیشتر تبلیغات می باشد. آیه 92 سوره انعام و 59 سوره قصص و 7 سوره شورا براین نکته کلیدی و اساسی در تبلیغات توجه می دهد.

بی گمان امانتداری و رعایت تقوا و اطاعت از آموزه های قرآنی از دیگر اصول تاثیرگذار در تبلیغات است که می بایست از سوی نامزدهای انتخاباتی مراعات شود.[7]

ابزارهای تبلیغ

نامزدهای انتخاباتی نمی بایست از هر ابزاری برای انتخابات و معرفی خود استفاده کنند بلکه باید از ابزارهای مشروع بهره ببرند. حتی استفاده از ابزارهای مشروع می بایست به گونه ای باشد که بیرون از دایره شریعت و اخلاق نباشد.

بی گمان تبیین و تشریح برنامه های الهی و ارزش های اخلاقی و شرعی بهترین شیوه تبلیغ است که می بایست ازسوی همه از جمله نامزدهای انتخاباتی استفاده شود. از آن جایی که شخص می کوشد تا در مسئولیتی الهی در دولت اسلامی به عنوان حکومت اسلامی قرارگیرد می بایست آموزه های الهی را مبنای عمل خود قرار دهد.

خداوند در آیات بسیاری از همگان می خواهد که اصول تبلیغات خویش را دین و آموزه های دینی قرار دهند و دراین مسئله کوتاهی نکنند.

از دیگر ابزارهای تبلیغاتی که می تواند بسیار موثر و کارساز باشد بهره گیری از سخنوری و قدرت بیان است. این مسئله بی گمان تقش و مهم و اساسی در تبلیغات نامزدها ایفا می کند.[8]

بهره گیری از نامه[9] منادیان و جارچیان و کسانی که قدرت سخنوری دارند[10] و بهره گیری از شعر[11] و دیگر ابزارهای مورد توجه مردم می تواند برای تبیین و معرفی نامزدها مورد استفاده قرارگیرد.

رعایت اخلاق اسلامی و انسانی در انتخابات

از دیگر مواردی که قرآن برای مسئله تبلیغ از جمله تبلیغ انتخاباتی مطرح می سازد مراعات اصول اخلاقی انسانی و آداب اسلامی است.

بی گمان پیروی از هوای نفس و خواسته ها و مطالبات مردمی که به دور از حق و واقعیت است می تواند بدترین شیوه عمل تبلیغی می باشد. مردم برای این که به برخی از خواسته های خویش برسند از رهبران و مسئولان بهره برداری بد می کنند. بنابراین نامزدها می بایست متوجه باشند که در دام هواهای نفسانی مردم نیفتند و سخنان وخواسته های نادرست آنان را تکرار نکنند؛ زیرا بسیاری از خواسته های ایشان به دور از واقعیت و حقیقت است. تنها امور و خواسته هایی می بایست مورد توجه قرارگیرد که درچارچوب اصول اسلامی و عقلانی و عقلایی باشد و از واقعیت بهره برده باشد.[12]

از این رو خداوند هشدار می دهد که نباید از بیان حق و تبیین حقایق بخاطر ترس از بهانه جویی های مردم دست بشوئید به سخن دیگر وانهادن و یا گردن نهادن تنها به سبب ترس از بهانه جویی مردم نمی بایست شخص را به بیان و یا پذیرش باطل بکشاند. برخی از نامزدها دچار این ترس و واهمه هستند و به سبب این، گاه از بیان حقیقت وامی زنند و گاه دیگر باطل را به سکوت می پذیرند و تن به خواسته های غیرمعقول و حتی غیراخلاقی می دهند.[13]

پرهیز از تندخویی و گرفتارشدن در دام قساوت قلب می تواند آسیب جدی به تبلیغات برساند. از این رو لازم است که نامزدها از تندخویی پرهیز کنند و با مردم به احترام رفتار کنند.[14]

جدال باطل و استهزای دیگران حتی اگر کافر باشند جایز نیست بنابراین جایز نیست که شخص با رقیب انتخاباتی خود جدل کند و از روش جدل بهره گیرد.[15]

کتمان حقایق و عدم تبیین آنها تنها برای ضربه زدن به رقیب نیز جایز نیست و می توان آن را نه تنها ضداخلاقی برشمرد بلکه موجب می شود تا تبلیغ، کمترین اثر را در میان خردمندان به جا گذارد.[16]

اینها نمونه هایی از اخلاق انتخاباتی است که از آیات قرآنی به دست می آید. مراعات آن می تواند شخص را درمسیر کمالی قرار دهد و از آسیب دین و دنیا حفظ نماید.

دستیابی به یک انتخابات سالم که بر پایه اصول اخلاقی باشد نیازمند آن است که همه نامزدها و هواداران آنان اخلاق انتخاباتی را مراعات کنند تا به یک انتخابات مبتنی بر اخلاق دست یابیم؛ زیرا اگر انتخابات ما اخلاقی نباشد و اخلاق انتخاباتی به درستی مراعات نشود نمی توانیم امید داشته باشیم که جامعه به سوی کمال حرکت کند؛ چرا که مردم درس خویش را از حاکمان خود می آموزند و اگر حکومتی که این گونه به دور از اخلاق انتخاباتی انتخاب می شود بر سر کار آید نمی توان امید داشت که مردم در مسیر اخلاق و هنجارهای اجتماعی و اخلاقی گام بردارند.

منبع : دانش نامه موضوعی قرآن , كريمي؛احسان

پی نوشت:

[1] نساء آیه 165 و اعراف آیه 79 و 91 و 93 و 164 و اسراء آیه 15و احقاف آیه35

[2] ابراهیم آیه 5 و طه آیه 44 و قصص آیه 46

[3] زخرف آیه 63 و بقره آیه 213 و نحل آیه 64

[4] اعراف آیه 29 و 85 و هود آیه 85 و شورا آیه 15 و حدید آیه 25

[5] غافر آیه 28 و38 و 41

[6] آل عمران آیه 51 و مریم آیه 36 و زخرف آیه 64 و آیات دیگر

[7] شعراء آیات 106 و 107 و آیات دیگر

[8] نساء آیه 63 و نیز طه آیات 27 و 28 و 44

[9] نمل آیه 28 تا 31

[10] اعراف آیات 111 و 122 و شعراء آیات 36 و 37

[11] شعرا آیات 224 و 227

[12] شورا آیه15

[13] هود آیه12

[14] آل عمران آیه 159

[15] کهف آیه 56

[16] آل عمران آیه 187