عَن ابنِ عُمَرَ قالَ: خَطَبَنا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خُطبَةً ذَرَفَت مِنها العُیونُ وَ وَجِلَت مِنها القُلوبُ فَکانَ مِمّا ضَبَطْتُ مِنها: ایها النّاسُ انَّ افضَلَ النّاسِ عَبداً مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ وَ زَهِدَ عَن رَغبَةٍ وَ انصَفَ عَن قوَّةٍ وَ حَلُمَ عَن قُدرَةٍ. از ابن عمر روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله برای ما خطبه ای خواند که از آن خطبه، چشم ها گریان شد و دل ها لرزید و بخشی از آنچه من یادداشت کردم این است: ای مردم، بهترین بندگان خدا کسی است که در عین بزرگی، فروتنی کند و در عین دلبستگی به دنیا، زهد ورزد و در عین توانایی، انصاف دهد و در عین قدرت، بردبار باشد.[1]

رسول خدا صلی الله علیه و آله روزی خطبه ای خواند که چشم ها را گریاند و دل ها را لرزاند. البتّه آن مقداری که مردم ضبط کرده اند این بود:

ای مردم، بهترین بندگان خدا کسی است که در عین بزرگی فروتنی کند و در عین علاقه به دنیا، زهد ورزد و در عین توانایی، انصاف دهد و در عین قدرت، بردبار باشد.

مسأله مهمّی که در این قسمت از حدیث منعکس شده این است که ترک گناه گاه به سبب ناتوانی است و گاهی به سبب عدم تمایل به گناه. مثلًا کسی از شراب خوشش نمی آید، یا دوست دارد امّا قدرت ندارد، یا مقدّماتش مهیا نیست و یا به خاطر زیان هایش آن را ترک می کند و نمی خورد. این ترک که برای ناتوانی است مهم نیست، بلکه مهم آن است که در عین قدرت، انسان گناه را ترک کند.

صاحب مقام و موقعیت اجتماعی بالایی باشد امّا تواضع ورزد. علاقه به چیز حرام دارد ولی از آن چشم می پوشد.

افراد در مسأله ترک گناه مختلف هستند:

گروهی از برخی گناهان ذاتاً متنفّرند و آن را انجام نمی دهند، لذا هر کس باید خودش ببیند که به چه چیز حرامی تمایل دارد تا آن را ترک کند. البتّه شناخت خویشتن کار آسانی نیست. گاه صفاتی در انسان است که شصت سال از سنّ او می گذرد ولی خبر ندارد، چرا که هیچ کس با چشم انتقاد به خود نمی نگرد. اگر کسی می خواهد در امور معنوی پیشرفت کند و به درجه های عالی برسد باید با بدبینی به خود بنگرد تا نقاط ضعف خود را بشناسد. لذا می گویند در این موارد از دشمنان استفاده کنید یا از دوستان دلسوز و منتقد، نه عیب پوش. از همه بهتر این است که انسان خود منتقد خویش باشد. اگر او بداند به چه گناهانی تمایل دارد و لغزشش از کجاست و شیطان از چه وسایل و زمینه ها و انگیزه هایی در وجود او استفاده می کند، اگر بتواند اینها را بررسی کند، اسیر نفس و شیطان نمی شود. به قول مولوی:

نفْس اژدهاست او کی مرده است      از غم بی آلتی افسرده است

لذا پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: بهترین مردم کسی است که در عین رغبت، زاهد و در کمال قدرت، منصف و در عین عظمت، متواضع باشد. این سفارش خطاب به همه است به خصوص به اهل علم که امام و پیشوای مردمند و پیشوای مردم پیش از آنکه به تعلیم مردم بپردازد باید خود را تربیت کند. هر چه مقام انسان عظیم تر، لغزش هایش هم بزرگ تر است. هر کاری حسّاس تر باشد خطرهایش هم بیشتر است: «المُخلِصونَ فی خَطَرٍ عَظیمٍ»(مخلصان در خطر بزرگی اند)، تا چه رسد به غیر مخلصان. وقتی که جوان است هر گناهی که رسید انجام می دهد و می گوید در پیری توبه می کنم! این تسویف و به تأخیر انداختن، از حیله های شیطان و نفس است. یا به خود وعده می دهد وقتی ماه رمضان آمد توبه می کنم، در حالی که اگر کسی به میهمانی و ضیافت الهی می رود باید اوّل خود را شست وشو دهد و لباس تمیز بر تن کند، آن گاه در میهمانی آن شخص بزرگ قدم بگذارد، نه اینکه با لباس آلوده در آن شرکت جوید. از عالم بزرگوار، شیخ بهایی نقل شده است که مردی بود به نام «توبه» که غالباً به محاسبه نفس می پرداخت. روزی در شصت سالگی وقتی گذشته عمر خود را محاسبه کرد دید که مجموع ایام عمرش 21500 روز است. گفت:

ای وای بر من، اگر در ازای هر روز یک گناه بیشتر نکرده باشم بیش از بیست و یک هزار گناه کرده ام، آیا می خواهم خدا را با بیست و یک هزار گناه ملاقات کنم؟

در این هنگام صیحه ای زد و بر زمین افتاد و جان به جان آفرین تسلیم کرد.[2]

 

پی نوشت ها:

[1] مجلسی، بحارالانوار، ج 77، ص 179

[2] . رجوع شود به: تفسير نمونه، ذيل آيات 25- 29 سوره حاقّه.

مکارم شیرازی، ناصر، انوار هدایت، ص 97.