اگر آزادگی را به معنای بی‌بندوباری بدانیم، به‌شدت دچار خطا شده‌ایم.چون آزادگی به معنای حریت است و حریت تبعیت از امر خدا و رسول را به همراه دارد که انسان را به اوج کمالات می‌رساند، درحالی‌که خودرأیی و بی‌بندوباری موجب افول و سقوط انسان می‌شود.

اسماء و عناوینی که به اولیای خدا و پیشوایان معصوم ^{علیهم السلام} داده می‌شود، دارای وجه تسمیه است که حکمت و دقتی را می‌طلبد تا ابعادی از سیره و شخصیت والای آن بزرگان را برای ما معرفی کند. بررسی اسامی و لقب‌های حضرت فاطمه زهرا ^{سلام‌الله علیها} نیز در این مورد، حوصله و دقتی را می طلبد تا با ابعاد شخصیتی و منش و روش زندگی فاطمی بیشتر آشنا شده و بتوانیم در الگو گرفتن از سرور زنان بهشتی به توفیق بیشتری برسیم.

البته این کار به مطالعات علمی و کارهای کارشناسی و پژوهشگری نیاز دارد تا حکمت اصلی و دقیق این نام‌گذاری‌ها مشخص شود و زوایای شخصیت ملکوتی ایشان تا حد امکان شناخته شود. در این میان، یکی از لقب‌هایی که امام علی ^{علیه السلام} به حضرت زهرا ^{سلام‌الله علیها} نسبت داده و ایشان را با این نام یاد کرده‌اند، لقب حره به معنای آزاده است که معرف بخش‌های از سبک زندگی بانوی مکرم اسلام و نمودار بعدی از شخصیت والای ایشان است.

در گفت‌وگو با حجت الاسلام مهدی نیلی پور، کارشناس اسلامی و نویسنده کتاب فرهنگ فاطمیه، به بررسی بعد شخصیتی و حریت و آزادگی از منظر سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها پرداخته است. آن طور که این پژوهشگر دینی شرح می‌دهد، یکی از لقب‌هایی که امام علی علیه السلام به حضرت زهرا سلام‌الله علیها نسبت داده و ایشان را با این نام یاد کرده‌اند، لقب حره به معنای آزاده است. آن طور که در روایتی آمده است: «دخل علیٌ علی فاطمهَ فقال لها أیتها الحُرَّه… و قالت فاطمهُ: البیت بیتک و الحره زوجتک» به این معنا که: «امام علی علیه السلام بر حضرت زهرا سلام‌الله علیها وارد شد و فرمود: ای زن آزاده… و حضرت فاطمه سلام‌الله علیها فرمود: ای علی این خانه، خانه توست و این زن آزاده، همسر توست.» بنابراین لقب حره، لقبی است که امام علی علیه السلام به آن بانوی مکرم داده است و طبق این روایت، حضرت زهرا سلام‌الله علیها نیز چنین لقبی را پذیرفته و دوباره از این لقب برای خود استفاده کرده‌اند.

 

لقبی که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به همسر خود دادند

آن طور که در اسناد و منابع تاریخی می‌خوانیم، حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام همسر گرامی خود را با القاب و نام‌های گوناگونی صدا کرده و یا یاد می‌کردند. دلیل این موضوع چیست؟

لقب‌هایی که امام علی علیه السلام، حضرت زهرا سلام‌الله علیها را با آن یاد می‌کردند و یا ایشان را خطاب قرار می‌دادند، لقب‌های متنوعی هستند. عناوینی مانند سیده نساء العالمین به معنی بزرگ زنان جهان، بقیه النبوه به معنی فرزند پیغمبر، صفیه الله به مفهوم برگزیده خدا، بنی رسول‌الله به معنای دختر رسول خدا و یا فاطمه.

هر کدام از این لقب‌ها و عنوان‌ها معنا و مفهومی با خود دارد که نشان‌دهنده بخشی از شخصیت حضرت زهرا سلام‌الله علیها هست. درواقع آن بانوی مکرم در عین حال که دختر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله هستند، بزرگ‌ترین زنان در تمام جهان و در همه تاریخ و جغرافیای عالم هستند. همچنین ایشان از سوی خداوند متعال برگزیده شده‌اند تا دختر پیغمبر، همسر ولایت و مادر امامت باشند و در دامان پاک و مطهر ایشان فرزندانی به دنیا آمده و رشد کنند که امام و راهنمای همه مردم عالم باشند.

 

مسیری برای شناخت بیشتر

یکی از راه‌های شناخت شخصیت‌ها و چهره‌های مشهور به خصوص افراد سرشناس در تاریخ، آشنایی با القاب و عناوینی است که به آن‌ها نسبت داده می‌شود. در این میان یکی از لقب‌های حضرت زهرا سلام‌الله علیها که در بعضی از روایت‌ها به آن اشاره شده، لقب «حره» به معنای آزاده است. این لقب بر چه اساسی به بانوی مکرم اسلام داده شده است؟

همان طور که در سؤال اشاره کردید اسامی و لقب‌هایی که به اولیای خدا داده می‌شود وجه تسمیه‌ای دارد و دقت و حکمتی در آن نام‌گذاری‌ها وجود دارد. در این مورد خوب است که در مورد این لقب حضرت صدیقه طاهره سلام‌الله علیها هم بررسی شود. البته این کار به مطالعات علمی و کارهای کارشناسی و پژوهشگری نیاز دارد تا حکمت اصلی و دقیق این نام‌گذاری‌ها مشخص شود و زوایای شخصیت ملکوتی ایشان تا حد امکان شناخته شود. حقیقت این است که یکی از روش‌های کسب معرفت به حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها بررسی القاب و نام‌های ایشان است.

یکی از لقب‌هایی که امام علی علیه السلام به حضرت زهرا سلام‌الله علیها نسبت داده و ایشان را با این نام یاد کرده‌اند، لقب حره به معنای آزاده است. آن طور که در روایتی آمده است: «دخل علیٌ علی فاطمهَ فقال لها أیتها الحُرَّه… و قالب فاطمهُ: البیت بیتک و الحره زوجتک» به این معنا که: «امام علی علیه السلام بر حضرت زهرا سلام‌الله علیها وارد شد و فرمود: ای زن آزاده… و حضرت فاطمه سلام‌الله علیها فرمود: ای علی این خانه، خانه توست و این زن آزاده، همسر توست.»

بنابراین لقب حره، لقبی است که امام علی علیه السلام به آن بانوی مکرم داده است و طبق این روایت، حضرت زهرا سلام‌الله علیها نیز چنین لقبی را پذیرفته و دوباره از این لقب برای خود استفاده کرده‌اند.

 

مفهوم آزادگی از منظر اسلام

در فرهنگ دینی، حر و آزادگی چه معنایی دارد؟

حر و حره به معنی مرد و زن آزاده است؛ یعنی زن یا مردی که نسب شریفی دارند و کسی که از نظر خانوادگی اصالت و شرافت داشته و از هر نظر شخصیت بزرگوار و قابل قبولی دارد، با عنوان آزاده شناخته می‌شود.

البته لقب آزاده و حره گاهی اوقات در خصوص آزادی‌های معنوی و وارستگی انسانی در فرهنگ اسلامی استفاده می‌شود. همان طور که در حدیثی می‌خوانیم که امام علی علیه السلام فرموده‌اند: «من ترک الشهوات کان حرا؛ کسی که شهوات و خواهش‌های نفسانی خود را واگذارد، آزاده است.»

همچنین عنوان آزادگی گاهی اوقات رویکرد و ظاهری عرفانی به خود می‌گیرد و به انسان‌هایی تعلق می‌گیرد که از گناهان و آتش جهنم دور شده و مشتاق بهشت ابدی هستند. این نوع حب الهی موجب تعلق گرفتن عنوان آزادگی و حر بودن به این افراد می‌شود.

از طرف دیگر گاهی همین عنوان آزادگی رنگ و بوی سیاسی به خود می‌گیرد و به افراد سرافراز و مبارزی که با ظلم مقابله می‌کنند گفته می‌شود که نمونه بارز و آشکار آن امام حسین علیه السلام است. آن طور که امام علی علیه السلام در حدیثی فرموده‌اند: «گروهی از مردم خدا را عبادت می‌کنند به دلیل رغبت به بهشت، پس این عبادت تاجران است. گروهی از ترس عذاب و برای دوری از آتش جهنم و غضب الهی، خداوند را ستایش می‌کنند و این، عبادت بردگان است. عده‌ای هم عبادت را به دلیل سپاسگزاری انجام می‌دهند و این عبادت آزادگان است.»

 

حریت حضرت زهرا سلام‌الله علیها

با این توضیحات، دلیل این نام‌گذاری و دادن لقب حره به حضرت زهرا سلام‌الله علیها چه بوده است؟

در مورد علت و حکمت نام‌گذاری حضرت زهرا سلام‌الله علیها چند دلیل گفته شده است. یکی این که عنوان شده شاید به این دلیل به ایشان لقب آزاده و حره اطلاق شده که در مقام ستایش و عبادت و بندگی خدا مانند مردم آزاده خدا را می‌پرستیدند. به این معنا که نه ترس از عذاب عامل عبادت ایشان بوده و نه شوق به بهشت و نعمت‌های بهشتی. بلکه خدا را برای به جا آوردن حق بندگی و بر اساس شکر از نعمت‌ها ستایش می‌کردند.

از سوی دیگر عنوان شده که شاید دلیل این نوع نام‌گذاری آن باشد که ایشان بزرگ‌ترین و والاترین معلم آزادی و آزادگی بوده‌اند و در این مورد الگو و سرمشقی برای همه انسان‌ها هستند. همان گونه که حضرت سیدالشهدا علیه السلام هم به ایشان اقتدا کردند.

همچنین حضرت زهرا سلام‌الله علیها از همه بندهای هوس و بندگی نفس آزاد بودند و ارزش‌های اخلاقی در وجود مبارک ایشان به حد اعلا رسیده و زشتی‌ها در وجود مبارک ایشان راه نداشت. این خصلت هم دلیل دیگری برای آزادمنشی و آزادگی آن حضرت است که موجب شده امام علی علیه السلام چنین لقبی به ایشان بدهند و ایشان را این طور نام‌گذاری کنند.

در عین حال حضرت زهرا سلام‌الله علیها در برابر حاکمان ظالم، مردم زورگو، دشمنان اسلام، افراد سودجو و منافقین به سختی مقاومت و پایداری می‌کردند و زیر بار هیچ نوع بندگی و بردگی نمی‌رفتند. چنین خوی آزادمنشی و آزادگی در آن وجود مقدس نهادینه بوده و عاملی دیگر برای حر بودن ایشان است.

البته در زیارت جامعه کبیره درباره ایشان و سایر پیشوایان معصوم علیهم السلام می‌خوانیم که: طأطأ کل شریف لشرفکم. حضرت زهرا سلام‌الله علیها به اندازه‌ای به مقامات عالی انسانی و کمالات و ارزش‌ها ارتقا داشتند که همه زنان و مردان در برابر خوی و خصلت‌ها و شخصیت برجسته ایشان کم هستند و این بانوی مکرم آزادگی مقامی و ارزشی دارند.

یادآوری این نکته هم قابل توجه است که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها و ذریه ایشان در روز قیامت از آتش وارسته و برکنار خواهند بود. همان طور که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله درباره ایشان فرمودند: «به این دلیل دخترم را فاطمه نام گذاشته که خدای متعال او و دوستان او را از جهنم آزاد کرده است.»

منش حریت

آزادگی یکی از خصلت‌های مهم و قابل توجهی است که مردم دانا به آن علاقه‌مند می‌شوند. در دیدگاه و منش اولیای خدا و ائمه اطهار علیهم السلام، آزادگی چگونه نمود پیدا کرده است؟

درست است. آزادگی یکی از مفاهیمی است که برای مردم دانا دوست‌داشتنی است و هر کسی که قصد رسیدن به کمال را دارد، این دغدغه را دارد که انسانی آزاده خو باشد. البته عنوان آزادگی و حریت در فرهنگ‌های مختلف به انواع گوناگون تعریف شده است. اما رویکرد اسلامی به آزادگی، رویکرد و تعریفی کامل و جامع است که اتفاقاً نمونه بارز آن را در منش و سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها مشاهده می‌کنیم.

آن طور که امام علی علیه السلام فرمودند، آزادگان مرمی هستند که از بند و قید شهوات و هواهای نفس آزاد شده‌اند. به طوری که می‌فرمایند: «هر کسی که دست از تمایلات نفسانی خود بردارد، آزاده است.» در عین حال آن حضرت زیبایی افراد آزاده را در دوری از کارها و امور خلاف دانسته و می‌فرمایند: «زیبایی و جمال آزادگان، پرهیز از ننگ‌ها و امور خلاف است.»

در عین حال امام حسین علیه السلام هم در روز عاشورا آزادگی را به زیبایی تعریف کرده و تأکید فرمودند: «ای پیروان ابوسفیان! اگر دین ندارید و از روز قیامت و معاد ترسی ندارید، لااقل آزاده باشید و به عادت‌های عربی خود احترام بگذارید.» آن حضرت در این بیان ضمن اینکه آثار بی‌قیدی و بی‌حرمتی نسبت به امور دینی را یادآوری می‌کنند، مخاطبان خود را به خوی آزادگی دعوت کرده و می‌فرمایند شرط آزادگی این است که سنت‌ها و روش‌های حاکم بر قبیله خودتان را رعایت کنید.

 

آزادگی نقطه مقابل بی‌بندوباری و عصیانگری است

طبق روایتی که به آن اشاره کردید، امام علی علیه السلام حضرت زهرا سلام‌الله علیها را با این عنوان یعنی آزاده و حره نامیده‌اند. در تفسیر این روایت، اگر به آزادگی معنوی آن حضرت توجه کنیم چه نکاتی برای ما به دست می‌آید؟

همان طور که عنوان شد، حضرت زهرا سلام‌الله علیها در پاسخ حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام که ایشان را آزاده و حره نامیدند، فرمودند: «خانه، خانه توست و این زن آزاده، همسر توست.» این مطلب در شرایطی عنوان شده که امام علی علیه السلام برای دیدار با خلفای آن دوران از آن حضرت اجازه خواست، با وجود اینکه حضرت زهرا سلام‌الله علیها به شدت از آن افراد ناراحت و خشمگین بودند و حتی نارضایتی خود را اعلام کرده بودند.

اما به احترام تقاضای همسرشان یعنی حضرت علی علیه السلام و ثابت کردن فرمان‌برداری از ایشان در همه شرایط و در هر حالتی در کلامی متین و زیبا فرمودند که: «خانه، خانه توست و این زن آزاده، همسر توست.» سپس ادامه دادند که: «هر طور می‌خواهی عمل کن.» ایشان در عین حال در این کلام زیبا، تفسیر درستی از زن آزاده را ارائه داده‌اند که باید مورد استفاده ما قرار بگیرد.

 

آزادگی از منظر سبک زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها

با این کلام، این بانوی گرامی حریت و آزادگی خود را تائید کرده‌اند.

همین طور است. درواقع ایشان سخن امام علی علیه السلام مبنی بر آزادگی خود را تائید کرده‌اند، چون دوباره آن عبارت را تکرار کرده‌اند. از طرف دیگر اطاعت از همسر و فرمان پذیری را اثبات کرده‌اند و این نکته مهمی است. چون در اسلام آزادگی همراه با اطاعت از خدای متعال، رسول خدا و امام بر حق است. در نظام خانواده هم تبعیت و پیروی از شوهر به آن اضافه می‌شود، در عین حال که باید به این نکته توجه داشت که امام علی علیه السلام بر طبق خواست خود و بدون مشورت، خلفا را به دیدار قبول نکردند. بلکه در این مورد با همسر خود مشورت کرده و از ایشان تقاضا کردند که با این مورد موافقت کنند.

با این تعبیر، آزادگی از منظر اسلام با آزادی به معنای خودرأی بودن و بی‌قید و شرطی تفاوت زیادی دارد.

بله. اگر آزادگی را به معنای آزادی بدانیم، به شدت دچار خطا شده‌ایم. چون آزادگی به معنای حریت است و حریت تبعیت از امر خدا و رسول را به همراه دارد. سرکشی، تمرد، عصیان، بی قید و شرط بودن، بی‌بند و باری و این نوع موارد در آزادگی معنایی ندارد. چراکه آزادگی انسان را به اوج می‌رساند، در حالی که خودرأیی و بی‌بند و باری موجب افول و سقوط انسان می‌شود.

منبع: تسنیم