یکی از توصیه های اخلاقی رهبر انقلاب به عموم مردم و مخصوصا جوانان، مؤانست با «صحیفه ی سجادیه» و ادعیه ی آن است. اما چند سال پیش، رهبر انقلاب در دیدار سفرا و رؤسای نمایندگی های سیاسی ایران در خارج از کشور، به دعای پنجم صحیفه اشاره کرده و فرمودند:

«من به شما عزیزان توصیه می کنم که با صحیفه ی سجادیه انس بگیرید، دعای پنجم صحیفه ی سجادیه را مکرر در مکرر بخوانید. این دعای پنجم صحیفه ی سجادیه مال ماست.

همه ی ادعیه ی صحیفه ی سجادیه همین طور است. آن جائی که ما را به یاد مرگ می اندازد، آن جائی که ما را از لغزش ها برحذر می دارد، آن جائی که عظمت معنویت دستگاه الهی را، از پیغمبر و یاران و ملائکه ی الهی را به رخ ما می کشد، اینها همه اش برای ما استحکام بخش است. در هر میدانی، استحکام درونی برای ما تعیین کننده است. اگر ساخت درونی - چه درون شخصی خود ما، درون روحی و فکری خود ما، چه درون کلیت جامعه ی ما - ساخت مستحکمی بود، هیچ چیز نمی تواند در مقابلش بایستد.»

درباره ویژگی های این صحیفه ی شریف و هم چنین موضوعات دعای پنجم آن با حجت الاسلام احمد غلامعلی، عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث به گفت وگو نشستیم.

وقتی واژه ی صحیفه ی سجادیه را در تعابیر رهبری رصد می کنیم، می بینیم که بسامد بالایی دارد و ایشان چند بار و چند جای مختلف برای مخاطب های متفاوت، تأکید کرده اند که صحیفه را بخوانید و به خصوص گفته اند که با آن انس بگیرید. حضرت عالی چرایی این تأکید را چگونه می بینید؟

برای این موضوع می توان نکات مختلفی را بیان کرد. اولین نکته ی آن، این است که بالأخره در دعاهای ما، عنصر جعل و ساختگی بودن کمتر خود را نشان داده است؛ یعنی ممکن است احادیثی جعل می شده است، هرچند تعداد آن ها کم باشد، اما در دعاها، در جاهایی که آن ها را به معصوم علیه السلام نسبت می دهند، انگیزه ای برای جعل نیست، چون برخی دعا می سازند، اما آن را به معصوم علیه السلام نسبت نمی دهند. بنابراین تا حد زیادی چون انگیزه برای جعل در دعا کمتر بوده است، ادعیه ی ما از این جهت قوت بیشتری دارد.

نکته ی دومی که در صحیفه ی سجادیه وجود دارد، این است که انصافاً صحیفه ی سجادیه صرفاً یک کتاب دعا نیست، بلکه موضوعاتی که مرحوم مظفر در «الدلیل علی موضوعات الصحیفه» آورده است و مسائل متعددی که در صحیفه ی سجادیه وجود دارد، بیانگر این است که از جهت اعتقادی، رفتاری، سیاست های اقتصادی و نظامی، برنامه ریزی فرهنگی و مدیریتی و… این کتاب جای کار دارد.

نکته ی بعدی این است که گستره ی موضوعات صحیفه ی سجادیه جای کار دارد. تعبیری شهید صدر دارد که خیلی جالب است. ایشان می خواهد بگوید این کتاب برای زمان ها، مکان ها و حالات مختلف، راهکار دارد. مثلاً برای عرفه در سرزمین عرفات، روز جمعه، هنگام رؤیت هلال، برای حالاتی که انسان پریشان یا بیمار می شود و برای همه ی حالت ها و زمان ها، این کتاب راهکار و دعا دارد. این هم نکته مهمی است که اهمیت صحیفه ی سجادیه را نشان می دهد.

نکته ی دیگر این است که اهتمام عالمان به صحیفه ی سجادیه از زمانی که این کتاب منتشر شد و در قرن های مختلف، به طور عجیبی وجود داشته است. مثلا شهید اول و شهید ثانی به صحیفه ی سجادیه اهتمام ویژه ای داشته اند تا برسد به مرحوم مجلسی. نکته ای که در اینجا وجود دارد، این است که ما کمتر کتابی را می بینیم که عالمان تراز اولی مانند شهید اول، پدر شیخ بهایی، خود شهید بهایی یا پدر مرحوم مجلسی از روی آن رونویسی کرده باشند، اما حداقل ده عالم در این تراز می بینیم که با دست خط خود، صحیفه ی سجادیه را من البدو الی الختم نوشته اند.

نکته ی دیگری که وجود دارد این است که صحیفه ی سجادیه به زبان های دیگر هم ترجمه شده است. برخی از عالمان انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و… که زبان عربی را می دانستند، به محض اینکه سر سفره ی صحیفه ی سجادیه نشسته اند، نتوانسته اند بلند شوند. مانند ویلیام چیتیک که انگلیسی الاصل و مقیم آمریکا بود. او درباره ی صحیفه ی سجادیه حرف دارد. همچنین خانم آنه ماری شیمل آلمانی با صحیفه ی سجادیه انس ویژه ای داشته است. همه ی آن ها وقتی صحیفه ی سجادیه را مطالعه کرده اند، نتوانسته اند از آن جدا شوند. حتی برخی از افرادی که به ظاهر در طیف روشن فکران ما قرار می گیرند، به محض اینکه با این کتاب برخورد کرده اند، نتوانسته اند از آن دست بکشند. جالب است که دکتر شریعتی، در انتهای کتاب «نیایش»، فصل «زیباترین روح پرستنده، امام سجاد»، بسیار زیبا درباره ی صحیفه ی سجادیه نوشته است. علت آن چیست؟ او می گوید من وقتی که کتاب نیایش الکسیس کارل را ترجمه کردم، در حین کار به این نتیجه رسیدم که در دعاهای خود ما هم چنین چیزهایی هست. سراغ صحیفه ی سجادیه رفتم و دیدم در این کتاب علاوه بر آن عناصری که الکسیس کارل در آنجا می گوید، عنصر آگاهی، عشق و مبارزه نیز تبلور پیدا کرده است. شریعتی دعای اول را در آنجا شرح می دهد که خیلی زیباست. واقعاً «زیباترین روح پرستنده» خواندن دارد.

تحقیقات میدانی یا لااقل مشاهدات میدانی بنده هم چنین موضوعی را اثبات می کند. چه وقتی بنده صحیفه ی سجادیه را در مراسم حج عمره با خودم بردم و چه پدرم که نجار بود و طبیعی است نمی توانست ارتباط متقابل با صحیفه برقرار کند، هر وقت ما این کتاب را به مکه بردیم، عرب های مصری یا کسانی که کنار ما می نشستند، مجذوب آن می شدند. حتی خیلی اوقات ما این کتاب را به آن ها اهدا کرده ایم. یعنی صحیفه ی سجادیه از آن کتاب هایی است که فقط انتشار و معرفی آن، سبب جذب افراد می شود.

می خواهم بگویم چرایی مطالعه ی صحیفه ی سجادیه همین است که حضرت آقا می خواهند بگویند. شما بنشینید و صحیفه ی سجادیه را بخوانید، می بینید که نمی توانید بلند شوید. بر همین اساس، روی این مطلب تأکید می کنند.

ما سال گذشته که به مناسبت نیمه ی شعبان و رونمایی کتاب «دانشنامه ی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف» محضر رهبر انقلاب در تهران رسیدیم، ایشان در بازدیدی که از نمایشگاه کتاب های دارالحدیث داشتند، وقتی به غرفه ی دانشگاه رسیدند و پایان نامه های نهج البلاغه را دیدند، سؤال کردند که چرا شما درباره ی صحیفه ی سجادیه رشته ندارید؟ چرا درباره ی این کتاب کاری نمی کنید؟ خیلی جالب است که آنجا هم ایشان تأکید کردند که کارها را به سمت صحیفه ی سجادیه سوق بدهید. این پایان نامه های نهج البلاغه را که دیدند، فرمودند چرا درباره ی صحیفه کار آن چنانی نشده است؟

یکی از نکات جالب در توصیه های رهبری، این است که ایشان به جوانان چند جا تأکید دارند که با صحیفه انس بگیرند. ویژگی های صحیفه برای جوانان چیست؟

در مورد سفارش به جوانان، از چند جهت این موضوع حائز اهمیت است. یکی اینکه ذهن جوان برای پذیرش راحت تر است. دوم اینکه جوان استدلال های زیبایی می تواند از این کتاب داشته باشد. جوانی که می خواهد با استدلال مطالب به او تفهیم شود، این کتاب استدلال های زیبایی در فقرات متعدد خود دارد. سوم لحن این کتاب است که اصلاً لحن تندی نیست. لحنی بسیار آرام و دلنشین است که واقعاً هر فردی بخواند، جذب آن می شود.

چند سال پیش، رهبر انقلاب در دیدار سفرا و رؤسای نمایندگی های سیاسی ایران در خارج از کشور، آن ها را سفارش به خواندن دعای پنجم صحیفه کردند. چه مضامینی در این دعا نهفته است؟

این دعا، دعای بسیار زیبایی است، از این جهت که چند نکته دارد. یکی اینکه عنوان دعا «لنفسه و اهل ولایته» است؛ یعنی این دعا هم برای خودشان است و هم برای کسانی که سرپرستی امام را می پذیرند و به امام علاقه دارند. این دعا برای همه ی افرادی است که عاشق امام سجاد علیه السلام هستند و عشق امام حسین علیه السلام و اباالفضل العباس علیه السلام را در دل دارند. بنابراین خود دعا، دعای عاشقانه ای است.

نکته ی دوم خیلی زیباست و آن این است که انسانی که به کربلا مشرف می شود، بداند امام حسین علیه السلام برای خودش چه می خواسته است و آنجا بگوید خدایا هرچه سیدالشهدا علیه السلام برای خودش می خواست، همه ی آن ها را به من هم بده. چقدر همت انسان بالا می رود و چقدر ما را در ردیف خود نشانده اند. در اینجا امام می گوید این ها را هم برای خودم و هم هرکسی که عشق من را دارد و ولایت من را قبول می کند، می خواهم. پس یکی از لطافت های دعای پنجم، این است که استحکام درونی انسان ها را که آقا هم بر آن تأکید داشتند به وجود می آورد. یعنی افرادی که در سال ۱۴۳۶ قمری زندگی می کنند، طوری می شوند که گویا خواسته هایشان هم تراز خواسته های امام سجاد علیه السلام قرار می گیرد و این موضوع خیلی عجیب است؛ یعنی یک دفعه آن قدر ما را بالا می برد که می گوید این قدر پست نباشید و من هرچه از خدا برای خودم گرفتم، برای تک تک شما می خواهم از خدا بگیرم. به همین دلیل، این حالت آن چنان انسان را قوی می کند که حاضر نیست خیلی چیزهای دیگر را بخواهد و می خواهد همه ی چیزهای خود را از دست بدهد تا به این نقطه برسد که خواسته های خودش هم تراز خواسته های امام سجاد علیه السلامباشد. این لطف ایشان است که ما را در دعاهای خود شریک کرده اند.

حال، یک سؤال جدی این است که منشأ نگرانی و اضطراب انسان ها در دنیا چیست؟ به نظرم بخشی از نگرانی های ما، متأثر از دشواری های زمانه است. مثلاً بچه یا همسرم را چطور تربیت کنیم، چطور با خانواده ی خود بسازیم و… بخشی دیگر از نگرانی های ما متأثر از فشارهای اقتصادی است، مثل کمبودها، ناراحتی ها و. .. منشأ دیگر نگرانی های ما، احساس تنهایی است؛ یعنی اگر انسان به جایی برسد که هرکاری می کند، کسی قدرش را نداند یا با او دوست نشوند و ارتباط برقرار نکنند، فرومی ریزد. منشأ دیگر نگرانی های ما هم مکر و حیله ی دشمنان است. ما چه بخواهیم و چه نخواهیم، آمریکا و رژیم صهیونیستی و حتی عربستان و کشورهای به ظاهر دوست، برای ما مکر و حیله می کنند. این دعای پنجم برای همه ی این موارد، راهکار دارد.

امام سجاد علیه السلام برای تک تک این نگرانی ها راه حل دارد. راه حل آن ها چگونه است؟ راه حل اول و شاه کلید آن، همانی است که در خطبه ی ۱۹۳ نهج البلاغه هم آمده است. جمله ای امیرالمؤمنین علیه السلام جد امام سجاد علیه السلام دارند که در وصف متقین است که چه کسانی هستند. می فرماید: «عظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْینِهِمْ فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ کمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فی ها مُنَعَّمُونَ»، یعنی آفریننده در پیش آنان بزرگ است و از این رو، جز او در نظرشان کوچک می شود و آنان نسبت به بهشت او، همانند کسانی هستند که بهشت را دیده اند و در آن در نعمت هستند. امام سجاد علیه السلام همین فرمول را در کل این دعا پیاده کرده است؛ یعنی به زیبایی برای ما آفریننده و بزرگی او را معرفی می کند و از این طرف با هرکدام از آن صفات خداوند که معرفی می کند، یکی از عیوب ما را پاک می کند. مثل این است که فردی یک تشت آب کثیف دارد و به محض اینکه آن را در آب دریا فرومی برد، مثل دریا تمیز می شود. امام سجاد علیه السلام همین کار را با ما می کند و ما را در کنار عظمت خداوند می برد و با این راه حل، ما را پاکیزه می کند.

در شش فقره ی اول آن، شما می بینید که امام سجاد علیه السلام مدام می خواهد ما را با صفات الهی زنده کند. در همین اول می گوید «یا مَنْ لاتَنْقَضی عَجآئِبُ عَظَمَتِهِ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَالِهِ، وَاحْجُبْنا عَنِ الْاِلْحادِ فی عَظَمَتِکَ»، که خیلی لطیف است؛ یعنی ای آنکه شگفتی های سترگی ات پایان نمی پذیرد، بر محمد و خاندان او درود فرست، ما را از کج فهمی درباره ی سترگی ات بازدار. چقدر لطیف است؛ یعنی من شگفتی های خدا را در کوه و دریا و عقل انسان می بینم و این سترگی ها پایان نمی پذیرد و از آن طرف می فرماید: «وَاحْجُبْنا عَنِ الْاِلْحادِ فی عَظَمَتِکَ». الحاد، حالت تمایل و انحراف از عقل است. می فرماید من اگر بخواهم کج فهمی درباره ی تو نکنم، بایستی مدام عظمت و بزرگی تو را در ذهن خود بیاورم. بنابراین وقتی کسی این عظمت دائماً در ذهنش می آید، «عظم الخالق فی انفسهم»، خودبه خود انحراف پیدا نمی کند و به طور طبیعی بهشت را می بیند و این خیلی لطیف است.

نکته ای که در فقره ی چهارم من خیلی دوست دارم این است که در ابتدا انگار انسان تناقضی می بیند. ای آنکه دیدگان از دیدنت فرومی مانند: «یا مَنْ تَنْقَطِعُ دُونَ رُؤْیَتِهِ الْاَبْصارُ» یعنی بلاتشبیه، ما نمی توانیم به خورشید نگاه کنیم، پس چطور می شود؟ حضرت می فرماید: «وَاَدْنِنا اِلی قُرْبِکَ» یعنی دیدگان نمی توانند تو را ببینند، خود را به من نزدیک کن. چقدر لطیف است. این استحکام درونی که حضرت آقا می فرمایند، یعنی هرچند شما اول به خورشید نمی توانید نگاه کنید، اما به جایی می رسید که به اندازه ی خورشید، گرمابخش باشید: «ذره ای پست مشو، مهر بورز/ تا به سرچشمه ی خورشید رسی چرخ زنان»

با توجه به این فرازهای پایانی دعا که فرمودید، این استحکام درونی بُعد اجتماعی هم پیدا می کند. درست است؟

دقیقاً. یعنی فردی می شوید که در اجتماع هستید، اما چشمداشتی به مال این و آن ندارید و خودتان می خواهید قدرت بخشش به دیگران داشته باشید و هیچ ترس و واهمه ای هم از دیگران ندارید. این حالت به جایی می رسد که برای مثال، می شوید مثل حضرت امام خمینی رحمه الله علیه. این جمله ی ایشان را من خیلی دوست دارم که «آمریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند.» من در خاطرات ژنرال هایزر می خواندم که می گوید کارتر وارد شد و دستش می لرزید و کاغذی دست او بود و گفت که امام گفته است آمریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند. پیرمردی که کل لباس های او به هیچ نمی ارزید، در خانه ای در جماران نشسته بود و راحت حرف می زد و او در آن سر دنیا به خود می لرزید. چرا؟ چون امام واقعاً درک کرده بود که عالم محضر خداست و خود را به سرچشمه ی قدرت و بخشش و رحمت خداوند گره زده بود. به همین خاطر از قدرت قدرت ها واقعاً نمی ترسید. صدام هم کاری می کند، می گوید دیوانه ای سنگی انداخت و رفت. بچه های حزب الله لبنان هم همین طورند. حتی اگر تعداد و نیروهایشان اندک باشد، به دلیل پیوستگی به قدرت لایزال الهی، همه ی دنیا هم بخواهند آن ها را بترسانند، نمی توانند.

منبع : دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای/نويسنده : غلامعلی؛احمد