گفتگوی حاضر با استاد عزت الله مرتضایی[1]،پاسخی مقدماتی و متوسط به پرسش یاد شده است تا راه را برای نوپویندگان هموار کند و وسایل ره یابی به پیغام دوست و نامه محبوب را به دست دهد.امید است که مورد توجه شیفتگان و دوستداران قرآن کریم قرار گیرد.

style="font-family: tahoma,arial,helvetica,sans-serif; font-size: small;">علوم قرآنی به چه معناست و چه اهمیتی در درک معارف قرآنی دارد؟

تعریف لغوی علوم قرآنی عبارتست از کلیه علوم دینی و اسلامی که از قرآن استخراج می­شود.

و درتعریف اصطلاحی آن عبارتست از مجموعه ای از مباحث که از حیث نزول، ترتیب، جمع، کتابت، قرائت، تفسیر، اعجاز، ناسخ و منسوخ، رفع شبهات و مانند آن به قرآن تعلق دارد.

بنابراین، علوم قرآنی به معنای اصطلاحی یعنی مجموعه ای از علوم که در هر یک از آنها قرآن اعتباری خاص دارد و از وجهی معین مورد بحث قرار می گیرد. مثلا قرآن از آن حیث که مجموعه ای از الفاظ است موضوع علم قرائت است. و از آن حیث که شرح و معنا می شود موضوع علم تفسیر است، و مانند آن.

پیرامون ضرورت، فایده و اهمیت آن می­توان گفت: فایده این علم برخورداری از فرهنگ والا و عام قرآن و آگاهی یافتن به معارف آن به منظور کسب آمادگی در دفاع از کتاب خدا و هموار شدن تدبر در قرآن و تفسیر است. بدین جهت علوم قرآنی برای مفسران به منزله کلید فهم قرآن است.

پرداختن به علوم قرآنی از آن جهت است که این علم ابزار تفسیر و درک معارف قرآن است. فهم درست و تدبر عمیق در قرآن منوط به تفسیر است که پیش نیاز آن علوم قرآنی می باشد

آیا می توان گفت مباحث علوم قرآنی یک امر میان رشته ای است و مهارت در آن نیازمند تبحر در علوم مختلف دارد؟

خیر. علوم قرآنی میان رشته­ای به اصطلاحی که امروزه در دانشگاه به شمار می­آید نیست. بلکه از علوم آلی به حساب می­آید. یعنی آلت و ابزاری است که در علم تفسیر بکار می­رود. این علم می تواند رابطه انسان را با کتاب سعادت و رستگاری، یعنی قرآن استحکامی دوچندان بخشیده، زمینه مناسب را برای پژوهشی اصولی و کارآمد در معارف بیکران قرآن و تفسیر فراهم سازد. اگر بخواهیم جایگاه و اهمیت مباحث شیرین و پرجاذبه علوم قرآنی را در قالب تشبیه و تمثیل به تصویر کشیم، باید آن را به منزله اصول فقه برای فقه، منطق برای فلسفه و مانند آنها، مثال زنیم؛ یعنی پلی است که بدون عبور از آن، دست یابی به معارف قرآن، و تفسیر اگر غیرممکن نباشد، بسی مشکل و نامطمئن خواهد بود. این مطلب، زمانی هویت واقعی خویش را به تمامی جلوه گر می سازد که مباحثی چون قواعد و روشها و گرایشهای تفسیری و اعجاز قرآن را در کنار دیگر مباحث آن، جزو اساسی ترین مسائل این علم بدانیم که در این صورت، دستیابی به معارف قرآن را جز از این رهگذر، می توان ناممکن ارزیابی کرد.

چند نمونه از مهمترین منابع علوم قرآنی را معرفی نمایید؟

نگارش پیرامون قرآن پیشینه ای بس کهن دارد. این نگارش استمرار داشته و هرگز متوقف نگردیده است. بخش گسترده ای از آثار قرآنی به “علوم قرآنی” شهرت یافته است. پیشینه اینگونه آثار به سده نخست تاریخ اسلام می­رسد.

با آغاز نخستین واحد نزول قرآن، تاریخ پیدایش علوم قرآنی رقم خورده است. مباحثی چون نخستین سوره یا آیه نازل شده، جزو اولین سر فصل های علوم قرآنی به شمار می آید. در نتیجه علوم قرآنی از نخستین دانش های اسلامی به حساب می­آید.

پیدایش و آغاز آن همانا با اخبار و احادیثی است که از پیامبر خدا (ص) و امامان معصوم (ع) و یاران پیامبر در زمینه مباحث قرآنی بر جای مانده است.

ولی علوم قرآنی، به صورت یک فن در قرن ششم و هفتم هجری در دامان ابن جوزی (م 597 ق) در فنون الافنان و سخاوی (م 641 ق) در جمال القراء و کمال الاقراء و ابوشامه مقدسی (م 665 ق) در المرشد الوجیز فی علوم تتعلق بکتاب الله العزیز پرورش یافت. در قرن هشتم به همت بدرالدین زرکشی (م 794ق) در البرهان فی علوم القرآن و در قرن نهم با تلاش محیی الدین محمد بن سلیمان کافیجی (م 879ق) در التیسیر فی قواعد علم التفسیر و کوشش جلال الدین بلقینی (م 824ق) در مواقع العلوم من مواقع النجوم به کمال خویش رسید. آن گاه در پایان قرن نهم و آغاز قرن دهم، جلال الدین سیوطی (م 911ق) تک سوار این میدان، پرچم آن را در آثار قرآن پژوهی که از خود به یادگار نهاده به جنبش و اهتزاز درآورد.

آیا علمای شیعه نیز در مباحث علوم قرآنی کتاب حائز اهمیتی نگارش کرده اند؟

پاسخ مثبت است. دانشمندان شیعی نیز به تالیف و تدوین علوم قرآنی اهتمام ویژه داشتند. اینک به برخی از آثار قرآنی پژوهی آنان اشاره می شود.البیان فی تفسیر القرآن سید ابو القاسم خوئی/التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب(للمعرفة)محمد هادی معرفت/التمهید فی علوم القرآن محمد هادی معرفت/الحجة فی القراءات السبع ابن خالویه/الحجة للقراء السبعة ابو علی الحسن بن عبد الغفار الفارسی…[2]

چرا در بین علمای شیعه زیاد به این امر اهتمام نشده بود؟

ناگفته نماند، منابعی که در علوم قرآن بصورت جامع چاپ شده است بیشتر متعلق به علمای اهل سنّت می باشد، در نتیجه این سوال مطرح است که چرا شیعه از این امر خطیر عقب مانده و آثاری در این زمینه پر ارزش از خود باقی نگذارده. در این باره خوشبختانه با مراجعه به فهارس مانند: فهرست ابن ندیم، فهرست شیخ طوسی، رجال نجّاشی، معالم ابن شهرآشوب، جلد اوّل اعیان الشیعه سید محسن جبل عاملی، کلیه مجلدات، الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آغا بزرگ تهرانی، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام سید حسن صدر معلوم می شود اولا نه تنها شیعه در تدوین علوم قرآن عقب نمانده بلکه تقدم نیز داشته است ولی چون مذهب تشیع جزء مذاهب رسمی نبوده کتب آنها غالبا متروک مانده و بتدریج بدست فراموشی سپرده شده است و سر آنجام جز نامی در کتب فهرست از آنها باقی نمانده. ثانیا شیعه از طریق اجتهاد به گسترش ابواب فقه پرداخته است و در این زمینه کتب فقه و اصول بی شمار تألیف کرده، و بجای آنکه کتبی مستقلّ درباره علوم قرآن تدوین نماید مباحث علوم قرآن را در ضمن مطالب اصول و یا کتب حدیث به تفصیل بیان کرده است. به عنوان مثال: 1.کتاب فضل القرآن” اصول کافی کلینی 2.کتاب فضل القرآن “من لا یحضره الفقیه” صدوق 3.کتاب القرآن وسائل الشیعه حرّ عاملی 4.کتاب القرآن مستدرک وسائل الشیعه نوری 6.میرزای قمی بحث محکم و متشابه، حجیت قراءات، تواتر قرائات ادله عدم تحریف قرآن را با ذکر اقوال مختلف در مبحث “الکتاب” قوانین الاصول و بحث ناسخ و منسوخ را در جلد دوّم همان کتاب آورده است 7.مرحوم شیخ انصاری در رسائل از تواتر و عدم تواتر قرائات و حجیت آن بحث نموده است 8.حسن آشتیانی در کتاب بحر الفوائد فی شرح الفرائد (حاشیه بر رسائل) صفحه 94 به بعد اقوال اصولیون را درباره تواتر و عدم تواتر و حجیت قرائات و امثال آن نقل کرده و به استدلال پرداخته است 9.علامه مجلسی بخش مفصّلی را در بحار الانوار به بحث قرآن، اختصاص داده است که در چاپهای جدید مجلد 92 و 93 مخصوص قرآن و مباحث متعلقه به علوم قرآن میباشد 10.سید نعمت اللّه جزایری در بحث “حقیقه معنی الصّلوه” و “ما یتعلّق بالقرائه” در کتاب انوار النعمانیه از قرائات قرآن و عدم تواتر قرائات به تفصیل بحث کرده است 11.مرحوم فیض کاشانی در مجلد پنجم وافی باب “اختلاف القراءات” احادیث مربوطه را با اظهار نظر خود نقل نموده است.و نیز بیشتر مفسّران شیعه علوم قرآنی را در آغاز، میانه و انجام تفسیر خود آورده اند، برای نمونه چند تفسیر را نام می بریم:

تفسیر قمی علی بن ابراهیم قمی، البرهان فی تفسیر القرآن سید هاشم بحرانی، تفسیر تبیان شیخ طوسی، تفسیر مجمع البیان ابو علی فضل بن حسن طبرسی، تفسیر آلاء الرحمن محمد جواد بلاغی، الصافی ملا محسن فیض کاشانی، البیان فی تفسیر القرآن سید ابو القاسم خوئی، المیزان علامه طباطبایی، نمونه، مکارم شیرازی و مانند آن.

از طرفی برخی از نویسندگان معاصر به گردآوری فهرستی کامل از مفسران و قرآن پژوهان شیعی و آثار آنان اهتمام ورزیده و آثار در خور توجهی به یادگار نهاده اند به عنوان نمونه طبقات مفسران شیعی تالیف دکتر عقیقی بخشایشی که فهرست بیش از دو هزار قرآن پژوه شیعی را به همراه نام آثار آنان ارائه داده است. این مطلب با دقت در سیر تطور علوم قرآنی که گذشت به خوبی روشن می شود و نقش برجسته دانشمندان قرآنی شیعی در تالیف و تدوین آثار علوم قرآنی در همه ادوار از قرن اول تا پانزدهم مشهود است.

مهمترین مباحثی علوم قرآنی چه بحث­هایی است؟

دربارة تعداد مباحث و موضوعات علوم قرآنی، پژوهشگران حوزۀ علوم قرآنی از دیرباز اختلاف نظر داشته اند. مباحث علوم قرآنی را از 4 عنوان تا 102 عنوان برشمرده اند؛ از میان همۀ مباحث و موضوعات علوم قرآنی که در منابع مختلف آمده است، 23 مبحث مهم است که برخی از آن عبارت است از مباحث اسامی آیات/اسامی سور /اسامی قرآن/اسباب نزول /اعجاز قرآن/تجوید و تلاوت/تحریف ناپذیری قرآن/ترتیب نزول /ترجمه قرآن /تفسیر و روشهای آن/توهم اختلاف در قرآن/جمع قرآن /رسم مصحف/ عام و خاص/ قراءات/مجمل و مبین /محکم و متشابه/مطلق و مقید /منطوق و مفهوم /نزول قرآن /نسخ /وحی /طبقات مفسران

از آنجایی که حضرتعالی مسئول گروه علوم قرآنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور می باشید به طور خلاصه گزارشی از فعالیت های این گروه داشته باشید؟

برخی از فعالیت های این گروه آثار تولید شده: 1-نور الانوار 2: تولید 1377، خادم قرآن و برگزیده جشنواره خورازمی؛2-نور الجنان: تولید 1380، خادم قرآن؛3-جامع تفاسیر نور و نور الانوار 3: تولید 1384، خادم قرآن و برگزیده جشنواره؛ 4-فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان: تولید 1388؛5-مشکاة الانوار: تولید 1389؛6-جامع تفاسیر 2.5: تولید 1392؛7-کتابخانه احادیث تفسیری: تولید 1392؛8-جامع تفاسیر 3: تولید 1394؛9-کتابخانه عرفان 2: تولید 1382؛10-کتابخانه عرفان 3: تولید 1391؛ 11-کتابخانه اخلاق اسلامی: تولید 1394.می باشد وپژوهشهای تولید نشده ای این گروه هم عبارتند از: 1-اعلام قرآن؛2-دانشنامه تفسیر صافی؛3.دانشنامه تفسیر طبری؛4. دانشنامه علوم قرآنی (مشکاة الانوار2)؛5. فرهنگستان قرآن؛6.نور الجنان 2؛7.مفاهیم عالیه در ادعیه و زیارات؛8. فهرست جامع اخلاق اسلامی؛9.فرهنگ جامع موضوعی تفسیر؛10.پایگاه جامع قرآنی.

پی نوشت:

[1] حجت الاسلام و المسلمین عزت الله مرتضایی، مدرس سطح عالی جامعة المصطفی و جامعة الزهراء و مولف مقالاتی چون معیت در قرآن، اسم مستأثر الهی، اتحاد و اختلاف امت (تحقیقی در تفسیر آیه 213 سوره بقره)، فترت رسل و وحی، کثرت نبی و وحدت ولی در یک زمان، کید یوسف با برادران، زبان قرآن در توصیف بهشت و دوزخ، تعارض تأویل و تبیین قرآن، خدمت و عداوت دیو به سلیمان، بقیة الله خیر لکم. می باشد ، ایشان در کارنامه علمی خود کتاب هایی چون میبدی و تفسیر کشف الاسرار (چاپ خانه کتاب 1388، چاپ دوم 1390)؛ تفسیر قرآن و روش های آن (چاپ اول خانه کتاب 1390)، صد منزل تا خدا (ترجمه تبیین المقامات و تعیین الدرجات، سمنانی، آماده چاپ) را نیز به ثبت رسانده است؛ استاد مرتضایی مدیر گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از سال 1375 و مدیر گروه اخلاق در سال 1390 و از سال 1393 تا کنون را نیز به عهده دارند.

[2] برخی دیگر از کتابهایی که در مباحث علوم قرآنی توسط علما و بزرگان شیعه تالیف شده اند عبارتند از: القراءات القرآنیة تاریخ و تعریف عبد الهادی الفضلی/القرآن الکریم و روایات المدرستین سید مرتضی عسکری/القول الفاصل فی الرد علی مدعی التحریف سید شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی/الموضح عن جهة إعجاز القرآن(الصرفة) الشریف المرتضی علی بن الحسین الموسوی/الوجیز ابو الحسن بن علی الاهوازی/بیان در علوم و مسائل کلی قرآن سید ابو القاسم خوئی/هاشم زاده هریسی؛نجمی/پژوهشی در تاریخ قرآن کریم سید محمد باقر حجتی /تاریخ القرآن(للزنجانی) ابو عبد الله الزنجانی/تاریخ تفسیر(کمالی) سید علی کمالی دزفولی/تاریخ جمع قرآن کریم سید محمد رضا جلالی نائینی/تاریخ قرآن(رامیار) محمود رامیار/تاریخ و علوم قرآن سید ابو الفضل میر محمدی زرندی /تحریف ناپذیری قرآن(معرفت/نصیری) محمد هادی معرفت/علی نصیری/تدوین القرآن(للکورانی) علی الکورانی العاملی/تدوین قرآن(کورانی/عظیمی) علی الکورانی/سید محمود عظیمی/تفسیر و مفسران محمد هادی معرفت/خیاط و نصیری/تواتر القرآن محمد بن الحسن الحر العاملی/توشیح التفسیر فی قواعد التفسیر و التأویل محمد بن سلیمان التنکابنی/حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم سید جعفر مرتضی عاملی/سید حسن اسلامی/روش تفسیر قرآن محمود رجبی/شبهات و ردود حول القرآن الکریم محمد هادی معرفت/شناخت قرآن(کمالی) سید علی کمالی دزفولی/صیانة القرآن من التحریف محمد هادی معرفت/طبقات مفسران شیعه عبد الرحیم عقیقی بخشایشی/علوم قرآنی(حکیم/لسانی) سید محمد باقر حکیم/محمد علی لسانی فشارکی/علوم قرآنی(معرفت) محمد هادی معرفت/قانون تفسیر سید علی کمالی دزفولی/قرآن ثقل اکبر سید علی کمالی دزفولی/قرآن در اسلام سید محمد حسین طباطبائی/قرآن هرگز تحریف نشده حسن حسن زاده آملی/عبد العلی محمدی شاهرودی/قرآن شناسی(مصباح) محمد تقی مصباح یزدی/مبانی و روشهای تفسیر قرآن(زنجانی) عباسعلی عمید زنجانی/مدخل التفسیر محمد فاضل لنکرانی/مکاتب تفسیری علی اکبر بابایی/نزاهت قرآن از تحریف عبد الله جوادی آملی

منبع : مرتضایی؛عزت الله / پایگاه حوزه نت