ایفای مسئولیت خانوادگی،

ایثار،سعه ی صدر،سیاست،عقل،صبر،عفو و علم می خواهد.

 ریاست خانه مواظبت از خانواده است که:

 «رئیس الْقَوْمِ خَادِمُهُم؛

رئیس یک قوم یا جمعیتی خدمتگزار آن است.»

 

 گفته شده که چون زنان در انجام وظایف خویش کوتاهی کردند آنها را «موعظه» کنید و بهترین راه برای تأثیر موعظه مهربانی عطوفت و ملایمت است.

قرآن شریف درباره ی «لقمان» می فرماید:

 «وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يعِظُهُ يا بُنَي لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ»^{(لقمان/13)}

 و [ياد کن] هنگامي را که لقمان به پسر خويش در حالي که وي او را اندرز مي ‏داد گفت اي پسرک من به خدا شرک مياور که به راستي شرک ستمي بزرگ است.[1]

 

در این آیه لقمان در مقام موعظه کردن، با تلطّف و عطوفت سخن می گوید، و فرزندش را با مهربانی پند می دهد و سپس گفته ی خویش را بر پایه ی استدلال استوار می کند. زیرا، تندی و پرخاش کردن نه تنها امکان تاثیر موعظه را از بین می برد، بلکه سبب گستاخی و تجرّی می شود.

 

 

استفاده از روایات در موعظه

برای موعظه ی خانواده استفاده از روایات اهل بیت، خاصه روایاتی که با آن موضوع خاص، تناسب بیشتری داشته باشد، بسیار ثمر بخش است. مثلا گفته می شود: در روایات آمده است: «زنی که در مقابل همسرش زبان درازی کند، زبانش در صف محشر آنقدر کشیده می شود که روز قیامت اهل محشر این زبان را پایمال می کنند». یا رسول گرامی صلی الله علیه و آله و سلم در شب معراج، در دوزخ زنانی را دیدند که از زبانهایشان آویزان شده بودند، هنگامی که علّت آن را از جبرئیل سوال کردند، جبرائیل گفت اینها زنانی هستند که در مقابل شوهرشان زبان درازی کرده اند.

 البته، بیان این احادیث و موارد باید جنبه موعظه داشته و در کمال عطوفت باشد و هرگز با تندی و سوء خلق موعظه نکنیم که در این صورت نه تنها اثر مطلوب ندارد، بلکه اثر سوء خواهد گذاشت.

 

منشاء اختلاف زن و مرد

 باید توجّه داشت که معمولا ناسازگاری ها تقصیر طرفین است و چنین نیست که تنها زن مقصر باشد یا مرد و عمدتاً منشاء ناسازگاری ها و اختلاف ها خودخواهی و عدم سعه صدر است. بطوری که اگر جامعه ای سعه صدر داشته باشد و خود خواهی ها را از خود دور کند نزاع ها هم بر طرف می شود، بلکه اساسا مشکل و ناسازگاری پیش نمی آید. بدیهی است که هیچگاه توافق اخلاقی کامل میان دو نفر، از جمله زن و مرد حاصل نمی شود. زیرا، این توافق تنها در میان انبیاء و اولیای الهی متصور است که ارواحشان متّحد است و همگی تسلیم محض امر باری تعالی هستند. از این رو، نباید انتظار داشت که در یک خانواده زن و مرد در تمام جزئیات با هم توافق داشته باشند، اختلاف یک امر طبیعی است و نباید روابط خانوادگی را تحت تاثیر قرار دهد و کانون خانواده را متزلزل کند.

 چاره ی اختلاف سلیقه در خانواده، داشتن سعه صدر است. یعنی زن و مرد هنگام روبرو شدن با اختلافات و مشکلات از تندی کردن و داد و فریاد بپرهیزند، عاقلانه و با آرامش ریشه ی اختلاف و مشکل را پیدا کنند و سپس در اندیشه ی چاره جویی برآیند. پس از برطرف شدن مشکل، منصفانه خدای را شاهد بگیرند که در بروز مشکل کدامیک نقش اساسی داشته است.

 

انعطاف مرد

مردانگی اقتضا می کند که اگر مرد در بروز اختلاف مقصّر بوده است اقرار کند و با کمال شهامت عذر خواهی نماید. چه اگر مقصّر باشد ولی زیر بار نرود و اشتباه خود را نپذیرد، هرگز نمی تواند به موعظه ی زن بپردازد و موعظه اش بی اثر خواهد بود. در اینجا خود بیشتر محتاج موعظه و نصیحت است. این حالت حکم به نا حق دادن است. در این باره استاد بزرگوارما، رهبر عظیم الشان انقلاب، می فرمودند: ضرب المثل حرف مرد یکی است که در میان مردم رواج دارد، نادرست است. مرد کسی است که وقتی مرتکب اشتباهی شود اقرار کند. زیرا ما معصوم نیستیم، مسلما اشتباهات بسیاری داریم و لازم است که به اشتباه خود اقرار کنیم.

بنابراین، انسان باید قابل انعطاف باشد. تنها کسی می تواند در زندگی اجتماعی موفق باشد که خوی نرم و انعطاف پذیری داشته باشد، در غیر این صورت انسان مستبد و مطرود جامعه خواهد شد. از جمله نشانه های مروت و مردانگی در آن است که که در نزاع و اختلاف حقّ را به صاحبش دهیم. این سخن که اگر مرد به اشتباه خویش اعتراف کند زن جسور و گستاخ می شود و حرمت مرد می شکند از وسوسه های شیطانی است زیرا همه چیز در برابر حقّ بی ارزش است، باید به آن سر تسلیم فرود آورد. امام حسن مجتبی علیه السلام به «جناده» فرمودند:

«إِذَا ارَدْتَ عِزّاً بِلَا عَشِیرَةٍ وَ هَیبَتاً بِلَا سُلْطانٍ فاخْرُجْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِیةِ اللهِ الَی عِزَّ طَاعَةِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ؛ اگر کسی بخواهد عزیز شود بدون اینکه عشیره ای داشته باشد، بر دلها حکومت کند و با هیبت و حرمت باشد بدون این که سلطنت کند، باید لباس خواری گناه را از تن برکند و لباس عزت بندگی الهی را بر تن نماید.»[2]

«انَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمُلوا الصَّالِحَاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنَ وُدّاً؛ آنان که به خدا ایمان آوردند و نیکوکار شدند خداوند رحمان آنها را محبوب می کند.»[3]

 

گذشت و خطا پوشی

از دیگر صفاتی که مرد و زن در کانون خانواده باید داشته باشند، گذشت و خطا پوشی است.

این خصلت نیکو در سیره ی ائمه ی معصومین و انبیای الهی علیهم السلام جلوه ی تام دارد. آن بزرگواران بسیار با گذشت و خطا پوشند.

روزی شخصی از اهل شام به مدینه آمد، چشمش به امام حسن علیه السلام افتاد، او را نمی شناخت. وقتی از هویت او پرسید و او را شناخت تحت تاثیر تبلیغات سویی که دشمنان اهل بیت عصمت پراکنده بودند حضرت را «قُربَةً الی اللهِ!!» دشنام گفت، بعد از آنکه عقده ی دل خود را گشود و ناسزا و فحش بسیار داد، امام حسن (علیه السلام) بدون این که خشمناک شوند و اظهار ناراحتی نمایند، نگاهی پر مهر و عاطفه به آن مرد انداختند، چند آیه قرآن را، مبنی بر حسن خلق داشتن تلاوت فرمودند و افزودند: «ما برای هر نوع خدمت و کمک به تو آماده هستیم.»

سپس، از او پرسیدند: «آیا اهل شام هستی؟» جواب داد: «آری»

آنگاه فرمودند: «من با این گونه برخورد و خلق و خوی آشنایی دیرین دارم و سرچشمه ی آن را نیک می دانم. تو در شهر ما غریبی اگر احتیاجی داری آماده ایم تا به تو کمک دهیم و در خانه ی خود از تو پذیرایی کنیم، تو را بپوشانیم و به تو پول دهیم». مرد شامی که منتظر عکس العمل شدیدی بود تصوّر چنین گذشت و عفوی را نداشت چنان منقلب شد که گفت: «آرزو داشتم در آن وقت زمین شکافته می شد و من در زمین فرو می رفتم و این چنین نشناخته و نسنجیده گستاخی نمی کردم. تا آن ساعت کسی در روی زمین از حسن بن علی و پدرش سلام الله علیهما برایم مبغوض تر نبود، ولی از آن هنگام به بعد کسی نزد من از او و پدرش محبوب تر نیست»

 

نمونه ای دیگر از روایات

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: «الْعَفْوُ عِنْدَ القُدْرَةِ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمُتَّقِینَ؛ عفو کردن در حال قدرت از سنتهای رسولان خدا و انسانهای پرهیزکار است.»[4]

و امیر مؤمنان علی علیه السلام در باره ی عفو فرموده است: «هنگامی که قدرت دارید عفو کنید همانا شکر کردن قدرتی که خداوند به شما عطا فرموده عفو است.»[5]

گذشت حضرت یوسف علیه السلام از گناه برادرانش و زلیخا، سر مشقی برای روندگان راه اولیای خدا است. پیامبر خدا از آن ظلم عظیمی که برادرانش در حق او کردند، در اوج عزّت و قدرت با بزرگواری و جوانمردی گذشت کرد و به آنان گفت: شما مرا عزیز مصر کردید. پس از چهل سال که پدر را ملاقات کرد به او گفت: «شیطان میان من و برادرانم فساد کرد.»

 از جرم زلیخا، نیز، گذشت و نه سال زندان را به هیچ انگاشت. بنابراین، باید از گذشت و خطا پوشی پیامبران و پیشوایان دین علیهم السلام درس عبرت آموزیم و خود را از مصادیق آیه ی شریفه قرار دهیم که فرمود:

«وَلْیعْفُوا وَلیصْفَحُوا الَا تُحِبُّونَ انْ یغْفِرَ اللهُ لَکمْ وَ اللهُ غَفُورٌ رَّحیمٌ؛ اهل ایمان باید گذشت داشته باشند و گناه دیگران را نادیده بگیرند. مگر دوست ندارید که خدا هم از گناه شما در گذرد؟ البته خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.»[6]

 

آثار گذشت

اگر انسان در محیط خانواده یا جامعه اشتباهات کوچک را نادیده پندارد و گذشت کند، اثر مناسبی در آن محیط دارد و صفا و صمیمیت را در پی خواهد داشت. مهممتر اینکه این امر باعث می شود که پروردگار عالم در روز قیامت از بدیها و خطاهای انسان چشم بپوشد و او را ببخشاید.

وجود عفو و گذشت یقینا کانون خانواده را با حرارت نگاه می دارد و موجب بخشش گناهان می شود. پس هر گاه با اشتباهات و خطای یکدیگر روبرو شدید، باید شعله های پر فروغ رافت و عفو از قلبهای شما زبانه بکشد و خطاها را بسوزاند، تا بذر عشق و محبت و گذشت در کانون گرم خانواده تان جوانه بزند و در سایه ی عفو و رحمت زندگی گرم و سراسر شور و حال و معنویت داشته باشید.

 

نقش تفاهم در زندگی

شیرینی و لذّت و معنویت خانواده رهین تفاهم است. اگر تفاهم باشد استحکام و تثبیت نظام خانواده حتمی است.

«احمد حنبل» یکی از پیشوایان اهل سنت، در کتاب معروف خود «مُسند» از قول عایشه چنین گوید: «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در خانه ی من بودند «صفیه»[7] از غذایی که پخته بود برای حضرت فرستاد. چون کنیزک حامل غذا را دیدم، لزره بر اندامم افتاد و از خود بیخود شدم، ناگاه ظرف غذا را از دست او گرفتم و دور انداختم. سپس چشمهای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را دیدم که به من خیره شده بود، آثار خشم و نفرت از رفتار خویش را در سیمایش به خوبی مشاهده کردم، از خشم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به حضرتش پناه بردم و گفتم امید وارم که مرا نفرین نکنی.»

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: عایشه توبه کن.

عایشه گفت: چگونه این عملم را جبران کنم.

حضرت فرمودند: غذایی مانند غذای صفیه و ظرفی مثل ظرف او تهیه کن و برایش بفرست.[8]

در این مورد و نمونه های دیگر نیز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم با بزرگواری و سعه صدر همواره سعی می کردند که با برخوردی عاطفی و معقول مشکلات را بر طرف کنند و با تکیه به فرموده ی قرآن همواره آنان را نصیحت می کردند.

ما نیز در پیروی از پیامبر عالیقدر خود هنگام دیدن اشتباهات، لغرشها را نادیده بگیریم و در صورت لزوم کاملًا مؤدبانه و با لحنی که نشان دهنده ی موعظه و دلسوزی است تذکر بدهیم و اختلاف و اشتباه را با داد و فریاد و کتک کاری و بد زبانی چاره جویی نکنیم. با تمسّک به روایات و سیره ی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام همدیگر را موعظه کنیم، از زندگی سراسر پند آن بزرگواران درس بگیریم و سخنان گهربار آنان را بازگو کنیم.

 

چند روایت دیگر

با این پیشتر به نمونه ای از احادیثی که در این موضوع مورد استناد واقع می شود اشاره رفت، امّا به دلیل اهمیت مطالب به ذکر چند نمونه ی دیگر، نیز می پردازیم:

معصوم علیه السلام می فرمایند: «بهترین زنان شما زنی است که هر گاه همسرش را خشمناک کرد و مورد غضب وی قرار گرفت و یا این که هرگاه بر همسرش غضبی کرد، به او بگوید: دست من در دست توست و تسلیم محض تو هستم »[9]

و باز فرموده اند: «اگر زنی بخوابد در حالی که شوهرش از دست او راضی نباشد، ملائکه ی خدا تا صبح او را لعن می کنند»[10]

اگر مرد بتواند این گونه روایات را با تبسم و تسلّط بر اعصاب و طمأنینه و آرامش برای همسر خود بخواند بسیار اثر بخش است.

 

خوش خلقی

اگر مرد در بروز اختلافات و مشکلات مقصر هم نباشد اما حق ندارد که با همسر خود با زشتی و تندی برخورد کند. مرد و زن حق ندارند کانون گرم خانواده، اولین مدرسه ی تعلیم و تربیت فرزندان، را سرد کنند. در تاریخ اسلام می خوانیم یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از دنیا رفت، حضرت در مراسم تدفین او شرکت کردند و به دست حضرتش به خاک سپرده شد، مادرش با جسد می گفت: برای تو گریه نمی کنم، چرا گریه کنم؟ در حالی که به دست پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بخاک سپرده شدی و حتماً سعادتمندی. وقتی مادر او از سر قبر رفت، پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم رو به اصحاب کردند و فرمودند: قبر چنان فشاری به او داد که استخوانهای سینه اش در هم شکست. اصحاب عرض کردند: یا رسول الله او که آدم خوبی بود؟

حضرت فرمودند: آری، امّا در خانه بد اخلاق بود.

اگر انسان بر اعصابش تسلط داشته باشد و خشم خود را فرو پوشد و سعه صدر داشته باشد، هم مشکلات خانوادگی او برطرف می شود و هم در شب اول قبر راحتی دارد و خداوند تبارک و تعالی روز قیامت از او خواهد گذشت.

 

حسن نیت داشتن

مسئله ی قابل اهمیت دیگر این است که انسان در جامعه و در خانواده نباید منفی باف باشد. باید با حسن نیت مسایل را بنگرد.

زیرا، منفی بافی برای انسان ایجاد عقده، خود خوری، غیبت و شایعه پراکنی می کند. آدمهای منفی باف روز قیامت به شکل مگس وارد صف محشر می شوند، چون در دنیا بسان مگسان در پی آلودگی و عیب و نقص و اشتباهند.

از این رو، همیشه خوبی های دوستان و همکاران، مخصوصاً خانواده ی خود را باید در نظر داشته باشیم و از نقاط ضعف چشم بپوشیم.

حضرت عیسی علیه السلام روزی با عده ای از اصحاب از محلی می گذشتند. در راه به بزی که به مرداری تبدیل شده بود برخوردند، هر یک از اصحاب زبان گشودند و یکی از معایب آن را بگفتند، اما حضرت عیسی علیه السلام فرمودند: این مردار عجب دندانهای سفیدی دارد.

رفتار پیامبر خدا علی نبینا و آله و علیه السلام به ما می آموزد که همیشه در پی یافتن عیوب دیگران نباشیم، که چه بسا در پیکر مرداری نیز نقطه ی مثبتی یافت می شود.

 

پی نوشت ها:

[1] سوره لقمان، آیه 13.

[2] مستدرک الوسایل، ج، ص، باب.

[3] سوره مریم، آیه 96.

[4] بحار الانوار ج 2، صفحه 207.

[5] سفینه البحار، جلد 2، صفحه ی. 208.

[6] سوره نور، آیه 22.

[7] نام یکی از زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است.

[8] مسند احمد بن حنبل، جلد 6، صفحه  272.

[9] بحار الانوار، جلد 103، باب اصناف النساء.

[10] همان

منبع : خانواده در اسلام/ حضرت آیت الله حسین مظاهری