اکثر منابع تاریخی اهل سنت، ادعا کرده‌اند که خدیجه سلام الله علیها پیش از ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله ، شوهران و فرزندانی داشته است؛^{[نیازمند منبع]} بلاذری در انساب الاشراف، «ابوهاله هند بن نباش» را همسر خدیجه پیش از ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته است.^[۱۱] «عتیق بن عابد بن عبدالله بن عمر بن مخزوم» هم شوهر دیگر خدیجه سلام الله علیها پیش از ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته شده است.^[۱۲] با این حال برخی از عالمان شیعی بر این باورند که خدیجه سلام الله علیها پیش از ازدواج با پیامبر، ازدواج نکرده است. ابن شهرآشوب از قول سید مرتضی در «شافی» و شیخ طوسی در التلخیص، به دوشیزه بودن خدیجه سلام الله علیها هنگام ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره کرده است.^[۱۳] برخی از محققان، بر این باورند که با توجه به تعصبات قبیله‌ای در حجاز، ازدواج خدیجه که از بزرگان قریش بود، با دو اعرابی از قبایل تمیم و مخزوم، پذیرفتنی نخواهد بود^[۱۴] و فرزندانی که برای خدیجه برشمرده شده، در حقیقت فرزندان خواهرش هاله بوده‌اند که پس از مرگ او به سرپرستی خدیجه درآمده‌اند.^[۱۵]

همسران پیامبر صلی الله علیه و آله

خدیجه دختر خویلد (ازدواج: ۲۵ عام الفیل)
سوده دختر زمعه (ازدواج: قبل از هجرت)
عایشه دختر ابوبکر (ازدواج: ۱ یا ۲ یا ۴هجری)
حفصه دختر عمر (ازدواج: ۳هجری)
زینب دختر خزیمه (ازدواج: ۳هجری)
ام سلمه دختر ابوامیه (ازدواج: ۴هجری)
زینب دختر جحش (ازدواج: ۵هجری)
جویریه دختر حارث (ازدواج: ۵ یا ۶هجری)
ام حبیبه دختر ابوسفیان (ازدواج: ۶ یا ۷هجری)
ماریه دختر شمعون (ازدواج: ۷هجری)
صفیه دختر حیی (ازدواج: ۷هجری)
میمونه دختر حارث (ازدواج: ۷هجری)

سن خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر

درباره سن خدیجه سلام الله علیها هنگام ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله ، دیدگاه‌های مختلفی از ۲۵ سال تا ۴۶ سال مطرح شده است. بسیاری سن خدیجه سلام الله علیها را هنگام ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله ، ۴۰ سال دانسته‌اند.^[۱۶] اما روایات دیگری نیز در این باره وجود داشته است.^[۱۷] برخی منابع سن خدیجه سلام الله علیها هنگام ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله را ۲۵ سال ^[۱۸] و برخی دیگر، ۲۸ ^[۱۹]، ۳۰ ^[۲۰]، ۳۵ ^[۲۱]، ۴۴، ۴۵، ^[۲۲] ۴۶ سال^[۲۳] دانسته‌اند.

دست یافتن به سن دقیق حضرت خدیجه سلام الله علیها هنگام ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله دشوار است. با این وصف با در نظر گرفتن این که مدت زندگی مشترک پیامبر صلی الله علیه و آله با خدیجه سلام الله علیها ۲۵ سال بوده است (۱۵ سال، قبل از بعثت ^[۲۴] و ۱۰ سال، بعد از بعثت)، و منابع تاریخی نیز سن خدیجه سلام الله علیها هنگام وفات را ۶۵ سال یا بنابر ترجیح بیهقی ۵۰ سال گفته‌اند، به احتمال قوی سن خدیجه سلام الله علیها هنگام ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله مطابق با یکی از دو قولِ ۴۰ یا ۲۵ سال بوده است. اگر خدیجه سلام الله علیها هنگام وفات، ۵۰ ساله بوده، هنگام ازدواج باید ۲۵ ساله بوده باشد، نظری که برخی محققان آن را ترجیح داده‎اند.^[۲۵] از آنجا که این قول در منابع شایع نیست، پذیرش آن اندکی دشوار است، اما توجه به این نکته که قاسم از خدیجه سلام الله علیها ، بعد از بعثت از دنیا رفته است، ^[۲۶] بدان معنی است که قاسم باید حداقل در ۵۵ سالگی خدیجه سلام الله علیها یا بعد از آن به دنیا آمده باشد، که محتمل و پذیرفتنی نیست.

این نظر به ضمیمه دیدگاه برخی علمای شیعه که خدیجه سلام الله علیها را هنگام ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله عذراء (دوشیزه )دانسته‌اند ^[۲۷] تقویت می‌شود. زیرا بعید به نظر می‌رسد زنی همچون خدیجه سلام الله علیها با مقام و مکنت خود در قریش تا ۴۰ سالگی ازدواج نکرده باشد. با توجه به مجموع این دلایل برخی پژوهشگران سن خدیجه سلام الله علیها هنگام ازدواج را ۲۵ یا ۲۸ سال دانسته‌اند.^[۲۸]

فرزندان خدیجه از پیامبر

همه فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله به‌جز ابراهیم از خدیجه هستند.^[۲۹] طبق نقل مشهور، تعداد فرزندان پیامبر و خدیجه شش فرزند بوده است، ^[۳۰] دو پسر به نام‌های قاسم و عبدالله و چهار دختر به نام‌های زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه سلام الله علیها .^[۳۱]

برخی از منابع، هفت یا هشت فرزند برای خدیجه از پیامبر نام برده‌اند؛^[۳۲] برای مثال، ابن اسحاق، ابن هشام، و کلینی می‌گویند که رسول خدا سه پسر از خدیجه داشت، قاسم پیش از بعثت و طیب و سپس طاهر بعد از بعثت به دنیا آمدند.^[۳۳] برخی از مورخان علت اختلاف در تعداد فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله از خدیجه سلام الله علیها را اشتباه بین اسم و لقب فرزندانِ آنها دانسته‌اند؛ زیرا عبدالله را به دلیل ولادتش بعد از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و ظهور اسلام، طیب و طاهر لقب داده بودند^[۳۴] و عده‌ای گمان کرده‌اند که طیب و طاهر اسم دیگر فرزندان پیامبر هستند.^[۳۵]

برخی نیز بیان کرده‌اند که فاطمه سلام الله علیها تنها دختر خدیجه سلام الله علیها و پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است و سه دختر دیگر، یعنی زینب، رقیه و ام کلثوم فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و خدیجه نبوده‌اند، بلکه دخترخوانده‌های (ربیبه) پیامبر صلی الله علیه و آله بوده‌اند.^[۳۶]فرزندان خدیجه از ازدواج‌های قبلی

در برخی منابع گفته شده است خدیجه پیش از پیامبر صلی الله علیه و آله دو بار ازدواج کرده بوده، و از این ازدواج‌ها، فرزندانی نیز داشته است^[۳۷] و هند بن ابی‌هاله را پسر خدیجه از شوهر سابقش معرفی می‌کنند.^[۳۸] در مقابل، برخی نیز بیان کرده‌اند خدیجه در زمان ازدواج با پیامبر دوشیزه بوده و اصلا پیش از آن ازدواج نکرده بوده است.^[۳۹]

اسلام آوردن خدیجه

بسیاری از منابع تاریخی، خدیجه سلام الله علیها را اولین کسی می‌دانند که اسلام آورد.^[۴۰] حتی برخی از منابع در این زمینه ادعای اجماع کرده‌اند.^[۴۱] ابن عبدالبر، علی(ع) را اولین ایمان‌آورنده به پیامبر صلی الله علیه و آله ، بعد از خدیجه سلام الله علیها می‌داند.^[۴۲] منابع همچنین در تعیین مصادیق السّابقون در اسلام، خدیجه سلام الله علیها و علی (ع) را اولین ایمان‌آورندگان برشمرده‌اند.^[۴۳] این منابع همچنین به پیشگامی خدیجه سلام الله علیها به همراه علی (ع) در برپایی نماز به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره کرده و آنان را اولین نمازگزاران عالم اسلام معرفی کرده‌اند.^[۴۴]

نقش خدیجه سلام الله علیها در اسلام

کمک‌های مالی حضرت خدیجه سلام الله علیها موجب غنای نسبی پیامبر صلی الله علیه و آله شد؛ به گونه‌ای که پیامبر صلی الله علیه و آله را بی‌نیاز ساخت. خداوند در مقام بیان نعمت‌های خود به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «خداوند تو را فقیر یافت و بی‌نیاز نمود.» ^[۴۵] رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز همواره می‌فرمودند: «هیچ مالی به من سود نبخشید، آنگونه که ثروت خدیجه سلام الله علیها به من سود بخشید».^[۴۶] بنابر رویات اسلامی، پیامبر صلی الله علیه و آله از اموال خدیجه سلام الله علیها در راه کمک به آزادی بدهکاران، یتیمان، و بینوایان استفاده می‌کرد.

در ماجرای محاصره شعب ابی طالب، اموال حضرت خدیجه سلام الله علیها در حمایت از بنی‌هاشم مصرف شد، تا آنجا که در روایت آمده است: «‌ابوطالب و خدیجه سلام الله علیها همه اموال خود را برای حفظ اسلام و محاصره‌شدگان انفاق نمودند.» ^[۴۷] در جریان محاصره شعب ابی طالب، حکیم بن حزام برادرزاده خدیجه سلام الله علیها ، شترها را می‌آورد و با آن شترها، گندم و خرما را حمل می‌کرد و با زحمت و خطر زیاد، آنها را به بنی‌هاشم می‌رساند.^[۴۸] این بخشش به گونه‌ای بزرگ و خالصانه بود که خداوند آن را گرامی داشت و این کار بزرگ خدیجه سلام الله علیها را در ردیف نعمت‌ها و مواهب بزرگ خود به بنده برگزیده‌اش محمد صلی الله علیه و آله برشمرد.^[۴۹] پیامبر صلی الله علیه و آله نیز همواره از بخشندگی و ایثار این بانوی گرامی، با عظمت و بزرگی یاد می‌کرد.^[۵۰]

جایگاه خدیجه

خدیجه بانویی شریف، ثروتمند و دارای اعتبار در روزگار خود بود.^[۵۱] جابر بن عبدالله انصاری در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله ، سرور زنان جهان را خدیجه سلام الله علیها ، فاطمه سلام الله علیها ، مریم و آسیه معرفی نموده است.^[۵۲] همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله ، خدیجه سلام الله علیها را از جمله زنان کامل در جهان ^[۵۳] و نیز از بهترین زنان معرفی کرده است.^[۵۴] در منابع اسلامی، از خدیجه با القابی همچون طاهره، زکیه، مرضیه، صدیقه، سیده نساء قریش ^[۵۵]، خیرالنساء ^[۵۶] و بانوی بلند مرتبه ^[۵۷] و نیز با کنیه‌های ام المؤمنین یاد شده است.^[۵۸]

گزارش‌های متعددی درباره جایگاه خاص خدیجه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وجود دارد. در برخی منابع آمده است که حضرت خدیجه سلام الله علیها بهترین و صادق‌ترین وزیر، مشاور و مایه آرامش پیامبر صلی الله علیه و آله بود.^[۵۹] پیامبر صلی الله علیه و آله سال‌ها پس از رحلت خدیجه سلام الله علیها به یاد او بود و بی‌نظیر بودنش را مطرح می‌نمود. هنگامی که به پیامبر صلی الله علیه و آله گفته شد خدیجه سلام الله علیها بیش از همسری مسن برای شما نبود، پیامبر بسیار ناراحت شد و با ردّ این سخن گفت: «خداوند هیچ‌گاه برایم همسری بهتر از او جایگزین نکرد، او مرا تصدیق نمود هنگامی که هیچ‌کس مرا تصدیق نکرد، یاری‌ام کرد در زمانی که هیچ‌کس مرا یاری نکرد، از مالش در اختیارم قرار داد، زمانی که همه، مالشان را از من دریغ کردند.» ^[۶۰]

برخی معتقدند مهمتر از مکنت مادی وی، ثروت بی‌پایان معنوی او بود. او با ردّ درخواست بزرگان و اشراف قریش، و انتخاب پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان همسر خود، نعمت برخورداری از ثروت مادی را با تضمین سعادتمندی آخرت و بهره‌مندی از نعمت‌های ابدی بهشت، کامل نمود و خردمندی‌اش را به رخ همگان کشید. او برای دستیابی به این نعمت، اولین مسلمان و اولین تصدیق‌کننده پیامبر صلی الله علیه و آله شد و به همراه او اولین نماز را برپا داشت.

وفات خدیجه سلام الله علیها

بیشتر منابع تاریخی، سال وفات خدیجه سلام الله علیها را دهم بعثت، یعنی ۳ سال قبل از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه ذکر کرده‌اند.^[۶۱] این منابع، سن خدیجه سلام الله علیها را هنگام وفات، ۶۵ سال دانسته‌اند.^[۶۲] ابن عبدالبر، سن خدیجه سلام الله علیها را هنگام وفات، ۶۴ سال و شش ماه ذکر می‌کند.^[۶۳] برخی دیگر از منابع، سال رحلت خدیجه سلام الله علیها را همان سال درگذشت ابوطالب و اندکی بعد از آن دانسته‌اند.^[۶۴] ابن سعد، رحلت خدیجه سلام الله علیها را ۳۵ روز بعد از وفات ابوطالب می‌داند.^[۶۵] وی و برخی دیگر از مورخان، زمان رحلت خدیجه را، ماه رمضان سال دهم بعثت ذکر کرده‌اند.^[۶۶] ابوطالب عموی پیامبر نیز در همین سال از دنیا رفت. پیامبر این سال را عام الحزن نامید.^[۶۷]

بنا بر روایات اسلامی، پیامبر صلی الله علیه و آله ابتدا با ردای خودش و سپس با ردای بهشتی، خدیجه سلام الله علیها را کفن کرد و او را در قبرستان معلاة در دامنه کوه حجون که بر فراز شهر مکه است، به خاک سپرد.^[۶۸] در قرن هشتم آرامگاه حضرت خدیجه سلام الله علیها با گنبدی مرتفع ساخته شد.^[۶۹] این آرامگاه احتمالاً تا سال ۹۵۰ که سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، آن را به شیوه مقابر مصری تجدید بنا کرد و گنبد بلندی بر آن ساخت، تخریب نشده بود. تا زمان احداث بنای جدید، مزار حضرت خدیجه سلام الله علیها فقط یک صندوق چوبی داشت. این آرامگاه، براساس کتیبه آن، در سال ۱۲۹۸ مرمت شد.^[۷۰] فراهانی در قرن سیزدهم^[۷۱] از ضریح چوبین آن، که با پارچه مخمل گلابتون دوزی شده پوشیده شده بود، و نیز از وجود متولی و خادم و زیارت‌نامه خوانِ این بقعه خبر داده است. همچنین بسیاری از زائران و حج‌گزاران که پیش از حکومت آل سعود و تخریب بسیاری از اماکن تاریخی و مذهبی (۱۳۰۵ش) به دست این حکومت، به مکه رفته‌اند، از مقبره او یاد کرده‌ و توصیفاتی از آن را ذکر کرده‌اند.^[۷۲] امروزه مدفن خدیجه بنای مختصری دارد و زیارتگاه حج‌گزاران و زائران مکه است.

همایش بزرگداشت

در تاریخ ۲ دی ۱۳۹۵ش همایش ملی صدف کوثر با هدف تجلیل از شخصیت حضرت خدیجه در مجتمع عالی امام خمینی در قم برگزار شد. ۱۸۰ مقاله به این همایش ارسال گردید که در ۲ جلد مجموعه مقالات به چاپ رسیده است. در این همایش از موسوعه ۴ جلدی حضرت خدیجه سلام الله علیها نیز رونمایی شد.^[۷۳]

• ابن اثیر جزری، أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۷۸.
• ابن عبدالبر، الاستيعاب، ۱۴۱۲ق، ج‏۴، ص۱۷-۱۸.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۱، شماره ۴۰۹۶.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۳؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۳.
• ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۳.
• بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج‏۵، ص۲۹۳.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۳.
• ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۳.
• ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳.
• بلاذری، الانساب الاشراف ، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۶؛ ابن حبیب، المنمّق، ۱۴۹۵ق، ص۲۴۷.
• ابن حبیب، المحبّر، بیروت، ص۴۵۲.
• ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب، قم، ج۱، ص۱۵۹: «روی أحمد البلاذری و أبوالقاسم الکوفی فی کتابیهما و المرتضی فی الشافی و أبوجعفر فی التلخیص: أن النبی صلی الله علیه و آله تزوج بها و کانت عذراء».
• عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله ، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۲۳.
• عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله ، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۲۵.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸ ، ص۱۷۴؛ ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸ و ج۹، ص۴۵۹ ؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ، ۱۳۸۷ق، ج۲ ، ص۲۸۰.
• مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۷
• بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۲؛ البدایة و النهایة، ج۲، ص۲۹۴: «‌وکان عمرها إذ ذاک خمسا و ثلاثین و قیل خمسا و عشرین سنه»؛ بلاذری انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸.
• بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸: «وتزوّج رسول الله صلی الله علیه و سلم خدیجة و هو ابن خمس و عشرین سنه، وهی ابنة أربعین سنه.»
• عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله ، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۵. به نقل از تهذیب تاریخ دمشق، ج۱، ص۳۰۳؛ تاریخ الخمیس، ج۱، ص۲۶۴.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۵ ؛ ابن هشام، السیرة النبویة، بیروت، ج۱، ص۲۶۵.
• ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر،   ۱۴۰۴ق، ج۲، ص ۲۷۴.
• بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸: «یقال إنه تزوّجها و هی ابنة ست و أربعین سنه».
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۵؛ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۲.
• بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۱ ؛ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله ، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۴.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۴: «و قال غیره بلغ القاسم أن یرکب الدابة و النجیبة ثم مات بعد النبوة».
• ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب، قم، ج۱، ص۱۵۹: «روی أحمد البلاذری و أبوالقاسم الکوفی فی کتابیهما و المرتضی فی الشافی و أبوجعفر فی التلخیص: أن النبی صلی الله علیه و آله تزوج بها و کانت عذراء».
• عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله ، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۴.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸ ، ص۱۷۴؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۴.
• ابن‌ سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸ ، ص۱۷۴؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۴.
• زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۳۰۲.
• ابن اثیر جزری، اسد الغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۸۱.
• ابن هشام، سیرة النبی، بیروت، ج ۱، ص ۲۰۶.
• یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۲۰؛ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۳۰۲.
• طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۷۵.
• عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله ، ۱۴۱۵ق، ج ۲، صص ۲۰۷-۲۲۰.
• ابن اثیر جزری، اسد الغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج ۵، ص۷۱؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج ۶، ص۳۰۸- ۳۰۹.
• امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج ۶، ص۳۰۸- ۳۰۹.
• ابن شهرآشوب، این سخن را از چند تن از عالمان نقل می‌کند، نک: المناقب آل ابی طالب، قم، ج۱، ص۱۵۹؛ برای استدلال‌ها در رد فرزند داشتن حضرت خدیجه، نک: عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله ، ۱۴۱۵ق، ج ۲، ص۲۰۷-۲۲۰.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج‏۳، ص۲۳؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۱۷.
• ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۷۸.
• ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۱۷.
• مقریزی، امتاع الاسماء، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۸۸ .
• ابن اثیر جزری، أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج‏۶، ص۷۸؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۸۹
• ضحی: ۸ .
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۶۳.
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۱۶: «و انفق ابوطالب و خدیجه جمیع مالها».
• ابن هشام، السیرة النبویة، بیروت، ج۱، ص۳۵۳-۳۵۴.
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۵، ص۴۲۵؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، ج۳، ص۳۲۰.
• ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج‏۴، ص۱۸۱۷.
• طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۱.
• ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج‏۲، ص۱۲۹.
• ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج‏۲، ص۱۲۹.
• مقریزی، إمتاع‏ الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج‏۱۵، ص۶۰.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۵.( ابن کثیر در نقل جریان آغاز وحی به این لقب حضرت خدیجه سلام الله علیها اشاره دارد)؛ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، مقدمه کتاب، ص۱۶.
• ابن اثیر جزری، أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج‏۶، ص۸۳.
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۱۸۹.
• السیلاوی،  الأنوار الساطعة من الغراء الطاهرة، ۱۴۲۴ق، ص۲۴.
• ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱ ؛ ابن اثیر جزری، أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ۱۴۰۹ق، ج‏۱، ص۲۶.
• ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۲۴.
• ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۵۱؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۱۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۴۹۳؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸ ، ص۱۴.
• طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۴۹۳: «و توفیت قبل الهجرة بثلاث سنین، و هی یومئذ ابنة خمس و ستین سنه».
• ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۱۸.
• طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۴۹۳؛ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۵۱.
• ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ۱۴۱۰ق، ج‏۱، ص۹۶.
• ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ۱۴۱۰ق، ج ۸ ، ص۱۴.
• مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۵.
• جاسر، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرّمه، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۵.
• جاسر، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرّمه، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۵.
• رفعت پاشا، مرآةالحرمین، ۱۳۷۷ش، ص ۶۴.
• فراهانی، سفرنامه میرزامحمدحسین حسینی فراهانی، ۱۳۶۲ش، ص۲۰۲.
• نک: حسام السلطنه، دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۶؛ حیدرآبادی، روزنامچه سفر حج و عتبات، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۵.

منابع