إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ كَانَ عَاقِلًا كَانَ لَهُ دِينٌ وَ مَنْ كَانَ لَهُ دِينٌ دَخَلَ الْجَنَّة؛

اسحاق بن عمار گويد: امام صادق عليه السلام فرمود: هر كه عاقل است دين دارد و كسى كه دين دارد ببهشت مي رود.ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 14

عَنْ عَلِيٍّ علیه السلام قَالَ‏: هَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ علیه السلام فَقَالَ: يَا آدَمُ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أُخَيِّرَكَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلَاثٍ فَاخْتَرْهَا وَ دَعِ اثْنَتَيْنِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ يَا جَبْرَئِيلُ وَ مَا الثَّلَاثُ فَقَالَ الْعَقْلُ وَ الْحَيَاءُ وَ الدِّينُ فَقَالَ آدَمُ إِنِّي قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ لِلْحَيَاءِ وَ الدِّينِ انْصَرِفَا وَ دَعَاهُ فَقَالا يَا جَبْرَئِيلُ إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَكُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَيْثُ كَانَ قَالَ فَشَأْنَكُمَا وَ عَرَج؛‏ اصبغ بن نباته از على عليه السلام روايت مي كند كه جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت:

اى آدم! من مأمور شده‏ام كه تورا در انتخاب يكى از سه چيز مخير سازم، پس يكى را برگزين و دو تا را واگذار.

آدم گفت: آن سه چيز چيست؟

گفت: عقل و حياء و دين آدم گفت عقل را برگزيدم.

جبرئيل بحياء و دين گفت شما بازگرديد و او را واگذاريد،

آن دو گفتند: اى جبرئيل! ما مأموريم هرجا كه عقل باشد با او باشيم. گفت خود دانيد و بالا رفت.

امالی الصدوق،ص672

إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ لِي جَاراً كَثِيرَ الصَّلَاةِ كَثِيرَ الصَّدَقَةِ كَثِيرَ الْحَجِّ لَا بَأْسَ بِهِ قَالَ فَقَالَ يَا إِسْحَاقُ كَيْفَ عَقْلُهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَيْسَ لَهُ عَقْلٌ قَالَ فَقَالَ لَا يَرْتَفِعُ بِذَلِكَ مِنْه‏

اسحاق بن عمار گويد به حضرت صادق عرض كردم: قربانت گردم من همسايه‏اى دارم كه نماز خواندن و صدقه دادن و حج رفتنش بسيار است و عيب ظاهرى ندارد فرمود عقلش چطور است گفتم: عقل درستى ندارد فرمود: پس با آن اعمال درجه‏اش بالا نمي‏رود.

اصول كافى، ج‏1، ص 28

عن الرّضا عليه السّلام: قال العقل حباء من اللَّه و الأدب كلفة فمن تكلّف الأدب قدر عليه و من تكلّف العقل لم يزدد بذلك الّا جهلا .

حضرت رضا عليه السّلام به ابو هاشم فرمود: عقل عطيّه الهى است و ادب و تربيت نتيجه مشقّت. آن كس كه در راه فراگرفتن ادب به مشقّت و زحمت تن در دهد پيروز مى‏شود و سرانجام مؤدّب ميگردد، و آن كس كه در راه ازدياد عقل خداداد كه جزء سرشت آدمى است سعى و مجاهده نمايد جز بر نادانى خود نيفزوده است.

تحف العقول عن آل الرسول، ص 449

قال علىّ عليه السّلام: العقل رسول الحقّ.

على عليه السّلام فرموده است: عقل، رسول حضرت حق است.

غرر الحكم و درر الكلم، ص 50

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ إِنَّ أَوَّلَ الْأُمُورِ وَ مَبْدَأَهَا وَ قُوَّتَهَا وَ عِمَارَتَهَا الَّتِي لَا يُنْتَفَعُ بِشَيْ‏ءٍ إِلَّا بِهِ الْعَقْلُ الَّذِي جَعَلَهُ اللَّهُ زِينَةً لِخَلْقِهِ وَ نُوراً لَهُمْ فَبِالْعَقْلِ عَرَفَ الْعِبَادُ خَالِقَهُمْ وَ أَنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ وَ أَنَّهُ الْمُدَبِّرُ لَهُمْ وَ أَنَّهُمُ الْمُدَبَّرُونَ وَ أَنَّهُ الْبَاقِي وَ هُمُ الْفَانُونَ وَ اسْتَدَلُّوا بِعُقُولِهِمْ عَلَى مَا رَأَوْا مِنْ خَلْقِهِ مِنْ سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ وَ شَمْسِهِ وَ قَمَرِهِ وَ لَيْلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ بِأَنَّ لَهُ وَ لَهُمْ خَالِقاً وَ مُدَبِّراً لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزُولُ وَ عَرَفُوا بِهِ الْحَسَنَ مِنَ الْقَبِيحِ وَ أَنَّ الظُّلْمَةَ فِي الْجَهْلِ وَ أَنَّ النُّورَ فِي الْعِلْمِ فَهَذَا مَا دَلَّهُمْ عَلَيْهِ الْعَقْلُ قِيلَ لَهُ فَهَلْ يَكْتَفِي الْعِبَادُ بِالْعَقْلِ دُونَ غَيْرِهِ قَالَ إِنَّ الْعَاقِلَ لِدَلَالَةِ عَقْلِهِ الَّذِي جَعَلَهُ اللَّهُ قِوَامَهُ وَ زِينَتَهُ وَ هِدَايَتَهُ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّهُ وَ عَلِمَ أَنَّ لِخَالِقِهِ مَحَبَّةً وَ أَنَّ لَهُ كَرَاهِيَةً وَ أَنَّ لَهُ طَاعَةً وَ أَنَّ لَهُ مَعْصِيَةً فَلَمْ يَجِدْ عَقْلَهُ يَدُلُّهُ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلِمَ أَنَّهُ لَا يُوصَلُ إِلَيْهِ إِلَّا بِالْعِلْمِ وَ طَلَبِهِ وَ أَنَّهُ لَا يَنْتَفِعُ بِعَقْلِهِ إِنْ لَمْ يُصِبْ ذَلِكَ بِعِلْمِهِ فَوَجَبَ عَلَى الْعَاقِلِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْأَدَبِ الَّذِي لَا قِوَامَ لَهُ إِلَّا بِه‏؛

امام صادق عليه السلام می‏فرمايد: آغاز و نخست هر چيز و نيرو و آبادانى آن كه هر سودى تنها به آن مربوط است عقل است كه آن را خدا زينت و نورى براى خلقش قرار داده با عقل بندگان خالق خود بشناسند و دانند كه آنها مخلوقند و او مدبر و ايشان تحت تدبير اويند و اينكه خالقشان پايدار و آنها فانى مي‏باشند و به وسيله عقول خويش از ديدن آسمان و زمين و خورشيد و ماه و شب و روز استدلال كردند كه او و اينها خالق سرپرستى دارند ناآغاز و بى‏انتها و با عقل تشخيص زشت و زيبا دادند و دانستند در نادانى تاريكى و در علم نور است اين است آنچه عقل به آنها رهنما گشته.

عرض شد: آيا بندگان مي‏توانند تنها به عقل اكتفا كنند؟

فرمود: عاقل به رهبرى همان عقلى كه خداوند نگهدار او و زينت و سبب هدايتش قرار داده مي‏داند كه خدا حق است و پروردگار اوست و مي‏داند كه خالقش را پسند و ناپسندي است و اطاعت و معصيتى، و عقلش را به تنهائى راهنماى به اينها نمى‏بيند و مي‏فهمد كه رسيدن به اين مطالب جز با طلب علم ممكن نيست و اگر به وسيله علمش به اينها نرسد عقلش او را سودى نداده پس واجب است بر عالم طلب علم و ادب نمايد كه بى‏آن استوار نماند.

الحياة با ترجمه احمد آرام، ج‏، ص 190

أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضَعَ اللَّهُ يَدَهُ عَلَى رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وَ كَمَلَتْ بِهِ أَحْلَامُهُم‏؛

حضرت باقر عليه السّلام فرمود: چون قائم ما قيام كند خداوند دست رحمتش را بر سر بندگان گذارد پس عقولشان را جمع كند و در نتيجه خردشان كامل شود .

كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص 676

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ يَكْمُلُ وَ هُوَ دَلِيلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتَاحُ أَمْرِهِ فَإِذَا كَانَ تَأْيِيدُ عَقْلِهِ مِنَ النُّورِ كَانَ عَالِماً حَافِظاً ذَاكِراً فَطِناً فَهِماً فَعَلِمَ بِذَلِكَ كَيْفَ وَ لِمَ وَ حَيْثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْ غَشَّهُ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِكَ عَرَفَ مَجْرَاهُ وَ مَوْصُولَهُ وَ مَفْصُولَهُ وَ أَخْلَصَ الْوَحْدَانِيَّةَ لِلَّهِ وَ الْإِقْرَارَ بِالطَّاعَةِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ كَانَ مُسْتَدْرِكاً لِمَا فَاتَ وَ وَارِداً عَلَى مَا هُوَ آتٍ يَعْرِفُ مَا هُوَ فِيهِ وَ لِأَيِّ شَيْ‏ءٍ هُوَ هَاهُنَا وَ مِنْ أَيْنَ يَأْتِيهِ وَ إِلَى مَا هُوَ صَائِرٌ وَ ذَلِكَ كُلُّهُ مِنْ تَأْيِيدِ الْعَقْل‏؛

امام صادق علیه السلام فرمود: پايه شخصيت انسان عقل است و هوش و فهم و حافظه و دانش از عقل سرچشمه مي گيرند. عقل انسان را كامل كند و رهنما و بيناكننده و كليد كار اوست و چون عقلش به نور خدائى مؤيد باشد دانشمند و حافظ و متذكر و با هوش و فهميده باشد و از اين رو بداند چگونه و چرا و كجاست و خير خواه و بدخواه خود را بشناسد و چون آن را شناخت روش زندگى و پيوست و جدا شده خويش بشناسد و در يگانگى خدا و اعتراف به فرمانش مخلص شود و چون چنين كند از دست رفته را جبران كرده برآينده مسلط گردد و بداند در چه وضعى است و براى چه در اينجاست و از كجا آمده و به كجا مي رود؟ اينها همه از تأييد عقل است.

مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، ص، 252

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلِيلٌ عَلَى ضَعْفِ عَقْلِه‏

امیر المومنین علیه السلام فرمود: خود بينى مرد دليل سستی خرد او است.

بحار الأنوار، ج‏1، ص 161

سُلَيْمَانَ الدَّيْلَمِيِّ عَنْ أَبِيهِ‏ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فُلَانٌ مِنْ عِبَادَتِهِ وَ دِينِهِ وَ فَضْلِهِ فَقَالَ كَيْفَ عَقْلُهُ قُلْتُ لَا أَدْرِي فَقَالَ إِنَّ الثَّوَابَ عَلَى قَدْرِ الْعَقْلِ إِنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ فِي جَزِيرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ خَضْرَاءَ نَضِرَةٍ كَثِيرَةِ الشَّجَرِ ظَاهِرَةِ الْمَاءِ وَ إِنَّ مَلَكاً مِنَ الْمَلَائِكَةِ مَرَّ بِهِ فَقَالَ يَا رَبِّ أَرِنِي ثَوَابَ عَبْدِكَ هَذَا فَأَرَاهُ اللَّهُ تَعَالَى ذَلِكَ فَاسْتَقَلَّهُ الْمَلَكُ فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ أَنِ اصْحَبْهُ فَأَتَاهُ الْمَلَكُ فِي صُورَةِ إِنْسِيٍّ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ عَابِدٌ بَلَغَنِي مَكَانُكَ وَ عِبَادَتُكَ فِي هَذَا الْمَكَانِ فَأَتَيْتُكَ لِأَعْبُدَ اللَّهَ مَعَكَ فَكَانَ مَعَهُ يَوْمَهُ ذَلِكَ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ لَهُ الْمَلَكُ إِنَّ مَكَانَكَ لَنَزِهٌ وَ مَا يَصْلُحُ إِلَّا لِلْعِبَادَةِ فَقَالَ لَهُ الْعَابِدُ إِنَّ لِمَكَانِنَا هَذَا عَيْباً فَقَالَ لَهُ وَ مَا هُوَ قَالَ لَيْسَ لِرَبِّنَا بَهِيمَةٌ فَلَوْ كَانَ لَهُ حِمَارٌ رَعَيْنَاهُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ فَإِنَّ هَذَا الْحَشِيشَ يَضِيعُ فَقَالَ لَهُ ذَلِكَ الْمَلَكُ وَ مَا لِرَبِّكَ حِمَارٌ فَقَالَ لَوْ كَانَ لَهُ حِمَارٌ مَا كَانَ يَضِيعُ مِثْلُ هَذَا الْحَشِيشِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى الْمَلَكِ إِنَّمَا أُثِيبُهُ عَلَى قَدْرِ عَقْلِه‏

سليمان ديلمى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم فلانى در عبادت و ديانت و فضيلت چنين و چنان است فرمود: عقلش چگونه است؟

گفتم: نمي دانم، فرمود: پاداش به اندازه عقل است؛ همانا مردى از بنى اسرائيل در يكى از جزاير دريا كه سبز و خرم و پر آب و درخت بود عبادت خدا مي كرد يكى از فرشتگان‏ از آنجا گذشت و عرض كرد پروردگارا مقدار پاداش اين بنده‏ات را به من بنما خداوند به او نشان داد و او آن مقدار را كوچك شمرد، خدا به او وحى كرد همراه او باش پس آن فرشته به صورت انسانى نزد او آمد عابد گفت تو كيستى؟ گفت مردى عابدم چون از مقام و عبادت تو در اين مكان آگاه شدم نزد تو آمدم تا با تو عبادت خدا كنم پس آن روز را با او بود، چون صبح شد فرشته به او گفت: جاى پاكيزه‏اى دارى و فقط براى عبادت خوبست. عابد گفت: اينجا يك عيب دارد. فرشته گفت، چه عيبى؟ عابد گفت: خداى ما چهارپائى ندارد، اگر او خرى مي‏داشت در اينجا مي‏چرانديمش، به راستى اين علف از بين مي‏رود! فرشته گفت: پروردگار كه خر ندارد، عابد گفت: اگر خرى مي‏داشت چنين علفى تباه نمي‏شد، پس خدا به فرشته وحى كرد: همانا او را به اندازه عقلش پاداش مي‏دهم.

اصول كافى،ج‏1، ص 13

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ‏: قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ قَالَ قُلْتُ فَالَّذِي كَانَ فِي مُعَاوِيَةَ فَقَالَ تِلْكَ النَّكْرَاءُ تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَ هِيَ شَبِيهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَيْسَتْ بِالْعَقْل‏

شخصى از امام جعفر صادق عليه السلام پرسيد عقل چيست؟ حضرت فرمود: چيزي است كه به وسيله آن خدا پرستش شود و بهشت بدست آيد آن شخص گويد: گفتم پس آنچه معاويه داشت چه بود؟ فرمود: آن نيرنگ است، آن شيطنت است، آن نمايش عقل را دارد ولى عقل نيست.

بحارالانوار، ج1، ص116

قال علىّ عليه السّلام: العقل غريزة تزيد بالعلم و التّجارب.

على عليه السّلام فرموده است: عقل مختص انسان و از سرمايه‏هاى طبيعى بشر است و با علم‏آموزى و تجربه اندوزى افزايش مى‏يابد.

الحديت؛ روايات تربيتى، ج‏2، ص 5

عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام قال: لا غناء اخصب من العقل و لا فقر احطّ من الحمق .

امام صادق عليه السّلام فرموده: خير و بركت هيچ ثروتى به قدر عقل نيست، و پستى و ذلّت هيچ فقرى به پايه حماقت كه فقر عقلى است نمي رسد.

الحديت؛روايات تربيتى، ج‏2، ص 302

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ‏: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذَا بَلَغَكُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالٍ فَانْظُرُوا فِي حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا يُجَازَى بِعَقْلِه‏

امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل مي كند كه: چون خوبى حال مردى (مانند نماز و روزه بسيارش) بشما رسيد، در خوبى عقلش بنگريد زيرا به ميزان عقلش پاداش مي‏يابد.

مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، ص 249

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ‏ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام يَقُولُ صَدِيقُ كُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُه‏

حسن بن جهم گويد: از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: دوست هر انسانى عقل او است و دشمن او جهلش.

علل الشرایع، ج، ص101

قال النّبىّ صلّى اللَّه عليه و آله: استرشدوا العقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا.

‏پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرموده است: از عقل راهنمائى بخواهيد تا شما را هدايت كند و از دستور عقل سرپيچى نكنيد كه سرانجام پشيمان خواهيد شد.

بحار الأنوار، ج‏1، ص 96

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ‏ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عله اشلام إِنَّ عِنْدَنَا قَوْماً لَهُمْ مَحَبَّةٌ وَ لَيْسَتْ لَهُمْ تِلْكَ الْعَزِيمَةُ يَقُولُونَ بِهَذَا الْقَوْلِ فَقَالَ لَيْسَ أُولَئِكَ مِمَّنْ عَاتَبَ اللَّهُ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصار

حسن بن جهم گويد: به حضرت ابو الحسن عليه السلام عرض كردم نزد ما دسته‏اى هستند كه دوست‏دار امامند ولى آن تصميم راسخ را ندارند (كه بتوانند از راه عقيده خويش از جان و مال بگذرند) همين قدر است كه از محبت امام دم مي‏زنند. فرمود آنها (به واسطه كوتاهى عقل و قصور ادراكشان) از جمله كسانى كه مورد سرزنش خدا قرار گرفته‏اند نيستند. همانا خدا مي فرمايد: عبرت گيريد اى صاحبان بصيرت (و ايشان صاحب بصيرت نمي‏باشند. ).

الکافی، ج1، ص11

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ‏: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ كَثِيرَ الصَّلَاةِ كَثِيرَ الصِّيَامِ فَلَا تُبَاهُوا بِهِ حَتَّى تَنْظُرُوا كَيْفَ عَقْلُه‏

امام صادق عليه السلام از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: چون مردى را پرنماز و روزه ديديد به او ننازيد تا بنگريد عقلش چگونه است.

كنز الفوائد، ج‏1، ص 199

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ يَا مُفَضَّلُ لَا يُفْلِحُ مَنْ لَا يَعْقِلُ وَ لَا يَعْقِلُ مَنْ لَا يَعْلَمُ وَ سَوْفَ يَنْجُبُ مَنْ يَفْهَمُ وَ يَظْفَرُ مَنْ يَحْلُمُ وَ الْعِلْمُ جُنَّةٌ وَ الصِّدْقُ عِزٌّ وَ الْجَهْلُ ذُلٌّ وَ الْفَهْمُ مَجْدٌ وَ الْجُود نُجْحٌ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ مَجْلَبَةٌ لِلْمَوَدَّةِ وَ الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ اللَّوَابِسُ وَ الْحَزْمُ مَسَاءَةُ الظَّنِّ وَ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ الْحِكْمَةِ نِعْمَةُ الْعَالِمِ وَ الْجَاهِلُ شَقِيٌّ بَيْنَهُمَا وَ اللَّهُ وَلِيُّ مَنْ عَرَفَهُ وَ عَدُوُّ مَنْ تَكَلَّفَهُ وَ الْعَاقِلُ غَفُورٌ وَ الْجَاهِلُ خَتُورٌ وَ إِنْ شِئْتَ أَنْ تُكْرَمَ فَلِنْ وَ إِنْ شِئْتَ أَنْ تُهَانَ فَاخْشُنْ وَ مَنْ كَرُمَ أَصْلُهُ لَانَ قَلْبُهُ وَ مَنْ خَشُنَ عُنْصُرُهُ غَلُظَ كَبِدُهُ وَ مَنْ فَرَّطَ تَوَرَّطَ وَ مَنْ خَافَ الْعَاقِبَةَ تَثَبَّتَ عَنِ التَّوَغُّلِ فِيمَا لَا يَعْلَمُ وَ مَنْ هَجَمَ عَلَى أَمْرٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ جَدَعَ أَنْفَ نَفْسِهِ وَ مَنْ لَمْ يَعْلَمْ لَمْ يَفْهَمْ وَ مَنْ لَمْ يَفْهَمْ لَمْ يَسْلَمْ وَ مَنْ لَمْ يَسْلَمْ لَمْ يُكْرَمْ وَ مَنْ لَمْ يُكْرَمْ يُهْضَمْ وَ مَنْ يُهْضَمْ كَانَ أَلْوَمَ وَ مَنْ كَانَ كَذَلِكَ كَانَ أَحْرَى أَنْ يَنْدَمُ؛

امام صادق عليه السلام فرمود: اى مفضل كسى كه تعقل نكند رستگار نگردد و تعقل نكند كسى كه نداند، كسى كه بفهمد نجيب مى‏شود، كسى كه صبر كند پيروز شود، دانش سپر بدبختى است و راستى عزت است و نادانى ذلت، فهميدن بزرگوارى و سخاوت كاميابى و خوش خلقى دوستى آورنده است، كسى كه باوضاع زمانش آگاه باشد اشتباهات بر او هجوم نيارد، دورانديشى همان بدبينى است واسطه بين انسان و رسيدن به حقيقت نعمت وجود عالم است و نادان در اين ميان بدبخت است، خدا دوست كسى است كه او را شناخت و دشمن آنكه خود سرانه خويش را در زحمت شناسائيش انداخت خردمند عيب‏پوش است و نادان فريبنده اگر خواهى بزرگوار شوى ملايم باش و اگر خواهى خوار شوى درشتى كن. شريف طينت نرم دل است بد اصل سخت دل كسى كه كوتاهى كند بپرتگاه افتد و كسى كه از عاقبت بيم كند از نسنجيده كارى سالم ماند، كسى كه ندانسته و ناگاه به كارى در آيد بينى خود را بريده است (خود را بنهايت خوارى و مذلت انداخته است). هر كه نداند نفهمد و هر كه نفهمد سالم نماند و آنكه سالم نماند عزيز نگردد و هر كه عزيز نگردد خرد شود و آنكه خرد شود سرزنش شود و هر كس چنين باشد سزاوار است كه پشيمان شود.

الكافي، ج‏1، ص 27

عن أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  قَالَ الْعَقْلُ دَلِيلُ الْمُؤْمِن‏؛

حضرت صادق عليه السّلام فرمود: عقل راهنماى مؤمن است.

كنز الفوائد، ج‏، ص 199

أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ‏: إِنَّمَا يُدَاقُّ اللَّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ- يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا؛

ابو جارود از امام پنجم عليه السلام نقل مي كند: خدا در روز قيامت نسبت به حساب بندگانش به اندازه عقلى كه در دنيا به آنها داده است باريك بينى مي كند.

بحار الأنوار، ج‏1، ص 107

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَكْمَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقا؛

حضرت صادق عليه السّلام فرمود: باعقل‏ترين مردم خوش‏خلق‏ترين آنها است.

تحف العقول عن آل الرسول، ص 220

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى الْعِبَادِ النَّبِيُّ وَ الْحُجَّةُ فِيمَا بَيْنَ الْعِبَادِ وَ بَيْنَ اللَّهِ الْعَقْل‏؛

حضرت صادق فرمود: حجت خدا بر بندگان پيغمبر است و حجت ميان بندگان و خدا عقل است.

الحياة با ترجمه احمد آرام، ج‏1، ص 194

عن الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ ذُكِرَ عِنْدَهُ أَصْحَابُنَا وَ ذُكِرَ الْعَقْلُ قَالَ فَقَالَ علیه السلام لَا يُعْبَأُ بِأَهْلِ الدِّينِ مِمَّنْ لَا عَقْلَ لَهُ- قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ مِمَّنْ يَصِفُ هَذَا الْأَمْرَ قَوْماً لَا بَأْسَ بِهِمْ عِنْدَنَا وَ لَيْسَتْ لَهُمْ تِلْكَ الْعُقُولُ فَقَالَ لَيْسَ هَؤُلَاءِ مِمَّنْ خَاطَبَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ وَ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ فَقَالَ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا خَلَقْتُ شَيْئاً أَحْسَنَ مِنْكَ أَوْ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْكَ بِكَ آخُذُ وَ بِكَ أُعْطِي‏

حسن بن جهم گويد: جمعى از ياران ما در حضور امام رضا علیه السلام به گفتگو پرداختند و ذكر عقل به ميان آمد. گويد: امام  فرمود: دين دارى كه عقل ندارد مورد اعتناء نباشد، عرض كردم: قربانت، برخى از مردم كه به آئين شيعه گروند و به نظر ما خوش عقيده باشند آن مقام از خردمندى را ندارند، فرمود: خدا با آنان سخن ندارد، زيرا خدا عقل را آفريد و به او فرمود: رو آور، رو آورد و به او فرمود: پشت كن، پشت كرد، خدا فرمود: به عزت و جلالم قسم، بهتر و يا محبوب‏تر از تو خلقى نيافريدم نسبت به خودم، بوسيله تو مأخوذ دارم و بوسيله تو عطا بخشم.

الكافي، ج‏1، ص 28

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ‏ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَقُولُ بِالْعَقْلِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْحِكْمَةِ وَ بِالْحِكْمَةِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْعَقْلِ وَ بِحُسْنِ السِّيَاسَةِ يَكُونُ الْأَدَبُ الصَّالِحُ قَالَ وَ كَانَ يَقُولُ التَّفَكُّرُ حَيَاةُ قَلْبِ الْبَصِيرِ كَمَا يَمْشِي الْمَاشِي فِي الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ بِحُسْنِ التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّص‏؛

امام صادق از امير المؤمنين عليهما السلام نقل مي فرمايد: عمق حكمت به وسيله عقل و عمق عقل به وسيله حكمت بيرون آيد، حسن تدبير وسيله ادب شايسته است؛ و نيز مي فرمود تفكر و تعقل مايه زندگى دل شخص با بصيرت است چنان كه رونده در تاريكى كه بوسيله نور گام بردارد بخوبى رهائى يابد و اندكى در راه درنگ كند.

الكافي، ج‏1، ص 28

قال الصّادق عليه السّلام: كثرة النّظر في العلم يفتح العقل؛

امام صادق عليه السّلام فرموده است: مطالعه بسيار و پى‏گير در مسائل علمى، باعث شكفتگى عقل و تقويت نيروى فكر و فهم است.

بحار الأنوار، ج‏1، ص 159

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ‏ ذَكَرْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلًا مُبْتَلًى بِالْوُضُوءِ وَ الصَّلَاةِ وَ قُلْتُ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ أَيُّ عَقْلٍ لَهُ وَ هُوَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ فَقُلْتُ لَهُ وَ كَيْفَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ- فَقَالَ سَلْهُ هَذَا الَّذِي يَأْتِيهِ مِنْ أَيِّ شَيْ‏ءٍ هُوَ فَإِنَّهُ يَقُولُ لَكَ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَان‏؛

ابن سنان گويد به حضرت صادق عليه السلام عرض كردم: مردي است عاقل كه گرفتار وسواس در وضو و نماز مي‎‏باشد: فرمود چه عقلى كه فرمانبرى شيطان مي‏كند؟ گفتم: چگونه فرمان شيطان مي‏برد؟ فرمود از او بپرس وسوسه‏اى كه به او دست مي‏دهد از چيست؟ قطعاً به تو خواهد گفت از عمل شيطان است.

الكافي، ج‏1، ص 13

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَيْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ فَنَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجَاهِلِ وَ إِقَامَةُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ شُخُوصِ الْجَاهِلِ وَ لَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً وَ لَا رَسُولًا حَتَّى يَسْتَكْمِلَ الْعَقْلَ وَ يَكُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ جَمِيعِ عُقُولِ أُمَّتِهِ وَ مَا يُضْمِرُ النَّبِيُّ ص فِي نَفْسِهِ أَفْضَلُ مِنِ اجْتِهَادِ الْمُجْتَهِدِينَ وَ مَا أَدَّى الْعَبْدُ فَرَائِضَ اللَّهِ حَتَّى عَقَلَ عَنْهُ وَ لَا بَلَغَ جَمِيعُ الْعَابِدِينَ فِي فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ الْعَاقِلُ وَ الْعُقَلَاءُ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- وَ مَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْباب‏؛

پيغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: خدا به بندگانش چيزى بهتر از عقل نبخشيده است، زيرا خوابيدن عاقل از شب بيدارى جاهل بهتر است و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است و خدا پيغمبر و رسول را جز براى تكميل عقل مبعوث نسازد (تا عقلش را كامل نكند مبعوث نسازد) و عقل او برتر از عقول تمام امتش باشد و آنچه پيغمبر در خاطر دارد، از اجتهاد مجتهدين بالاتر است و تا بنده‏اى واجبات را به عقل خود درنيابد آنها را انجام نداده است همه عابدان در فضيلت عبادتشان بپاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند كه در باره ايشان فرموده: تنها صاحبان خرد اندرز مي‏گيرند.

بحار الأنوار، ج‏1، ص 92

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَيْسَ بَيْنَ الْإِيمَانِ وَ الْكُفْرِ إِلَّا قِلَّةُ الْعَقْلِ قِيلَ وَ كَيْفَ ذَاكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ يَرْفَعُ رَغْبَتَهُ إِلَى مَخْلُوقٍ فَلَوْ أَخْلَصَ نِيَّتَهُ لِلَّهِ لَأَتَاهُ الَّذِي يُرِيدُ فِي أَسْرَعَ مِنْ ذَلِك‏؛

امام صادق عليه السلام فرمود: ميان ايمان و كفر فاصله‏اى جز كم عقلى نيست. عرض شد چگونه‏اى پسر پيغمبر؟ فرمود: بنده خدا متوجه مخلوقى مى‏شود در صورتى كه اگر با خلوص نيت متوجه خدا شود آنچه خواهد در نزديكتر از آن وقت به او رسد.

طرائف الحكم، ج‏1، ص 24

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ‏:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه السلام يَا عَلِيُّ لَا فَقْر أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْل‏؛

امام صادق عليه السّلام از پيغمبر صلی الله علیه السلام نقل مي‏كند كه فرمود: اى على هيچ تهيدستى سخت‏تر از نادانى و هيچ مالى سودبخش‏تر از عقل نيست.

شهاب الأخبار، ص 341

منبع: ابنا

صفحات: 1· 2