دعا، چشمه سار عشق و عبودیت و ریسمانی است که بنده را به خدا متصل می کند و سایه ساری از محبت را در قلب آدمی برپا می نماید. دعا، اندیشیدن در حکمت آفرینش و آموختن رازهای خلقت است. با دعا رحمت الهی به سوی بندگان چون آبشاری از نور سرازیر می شود و روح و جسم او را در بر می گیرد.

گفت وگویی با حجة الاسلام والمسلمین حسن عرفان در خصوص فلسفه دعا، مفهوم و آثار تجربی آن انجام شده است که متن آن تقدیم می گردد:

* اهمیت دعا

«موریس مترلینگ» از نوابغ غرب می باشد. در مورد هوش زیاد وی گفته اند: وقتی او را به کلاس اول فرستادند، سؤال هایی از معلم پرسیده است که از سخت ترین سؤالات فلسفه غرب می باشد؛ مثلاً از معلم می پرسد: وقتی برف آب می شود سفیدی آن کجا می رود؟ این از دقیق ترین سؤالات فلسفه می باشد و یا می پرسد: وقتی که ما شمع را خاموش می کنیم، شعله شمع کجا می رود؟

موریس مترلینگ شبهه ای درباره نیایش مطرح می کند و می گوید: دعا و نیایش (خواستن از خداوند)، در واقع فضولی کردن در کار خداوند حکیم می باشد. خداوندی که حکیم است نیازهای بندگان را می شناسد و بر اساس نیازها، حاجت های آن ها را ادا می کند. گفتنی است، این شبهه کاملاً و صددرصد برخلاف معارف اسلامی می باشد. در معارف اسلامی و در قرآن کریم آمده است: «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزَامًا »؛ فرقان/77 ای پیامبر، بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگار من به شما اعتنایی نمی کند.

* فلسفه دعا

فلسفه دعا باید روشن شود تا جواب شبهه موریس مترلینگ و بعضی از عارف نماهایی که نظر موریس مترلینگ را تأیید کرده اند، داده شود.

فلسفه دعا در دو بُعد و جلوه قابل بحث است؛ یکی جلوه «فقر» و دیگری جلوه «اقبال».

1. جلوه فقر

فقر دارای انواعی است که عبارت اند از: فقر اقتصادی، فقر فرهنگی و جهل دینی و فقر ذاتی. فلسفه دعا و نیایش در فقر ذاتی نهفته است؛ یعنی ما در لحظه لحظه زیستن به فیض الهی نیاز داریم و بدون فیض الهی قادر به نشستن و برخاستن نیستیم.

فقیر و غنی واقعی

یک ذکر نماز را می توان در حالت حرکت انجام داد و آن ذکر: «بحول الله و قوته اقوم و اقعد» است. این ذکر، یک آموزه بزرگ توحیدی است. و فقر ذاتی ما را می فهماند؛ یعنی ما بدون افاضه الهی، نه می توانیم بنشینیم و نه می توانیم بایستیم؛ «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَی اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»؛ فاطر/15 ای مردم (چه ثروتمند و چه غیرثروتمند) همه شما نیازمند به خداوند هستید؛ یعنی فقر شما، فقر ذاتی است. به عبارت دیگر، ذات ممکن، عین احتیاج می باشد. به قول بعضی از فلاسفه، موجودی نیست که فقر بر او بار شده باشد، بلکه «ذات ممکن» عین فقر است. یعنی ما لحظه به لحظه، در بودن خود، نیاز به حول و قوه الهی داریم. اگر حول و قوه الهی به ما افاضه نگردد، ما نیستیم. در واقع ما با دعا و نیایش، فقر ذاتی را به نمایش می گذاریم؛ امیرالمؤمنین علی علیه السلام در دعای کمیل می فرماید: «اغفرلمن لا یملک الا الدعا».

قرآن نیز در این زمینه می فرماید: «قُل لاَّ أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلاَ نَفْعًا إِلاَّ مَا شَاء اللّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَلاَ یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ یَسْتَقْدِمُونَ»؛ یونس/49 ما اصلا مالک نفع و ضرر خود نیستیم. ما مالکیت حقیقی نسبت به خود نداریم. اگر ما مالک خود بودیم، خود را در این دنیا زنده نگه می داشتیم و نمی مردیم. اگر مالک عقل خود بودیم، عقل و ذهن را برای خود نگه می داشتیم تا فرسوده نشود.

* کلامی از آیةالله دستغیب

خدمت حضرت آیةالله شهید دستغیب رحمةالله علیه بودیم. ایشان در ضمن نصیحتی فرمود: «قدر جوانی خودتان را بدانید. من پیر شده ام و حافظه خود را از دست داده ام؛ در حالی که نوه هایم را می شناسم، اما اسامی آن ها را فراموش کرده ام»، و به همین خاطر، اظهار شرمندگی می کردند. و یا آقا شیخ جواد تهرانی رحمةالله علیه که در مشهد ساکن بودند، شبی به دوستان اهل علم، قول داده بودند که با هم دیدار کنند. فردا که دوستان ایشان، او را می بینند وعده شب قبل را یادآور می شوند و ایشان می فرماید: «خداوند می خواهد به من بفرماید که ده ها سال، نعمتی به نام حافظه را به تو دادم که قدرش را ندانستی!» اگر ما مالک حافظه خود بودیم، هیچ چیزی را فراموش نمی کردیم.

پس ما مالک حافظه، جوانی، عمر و دارایی خودمان نیستیم. این امانت ها چند روزی در دست ماست، و مالک حقیقی، خداوند متعال می باشد؛ «قُل لاَّ أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا إِلاَّ مَا شَاء اللّهُ وَلَوْ کُنتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لاَسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَمَا مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَاْ إِلاَّ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ». اعراف/188

* معجون دعا چیست؟

ما مالک نفع و زیان خود نیستیم، فقط مالک یک امر هستیم و آن هم به قول امیرالمؤمنین علیه السلام در دعای کمیل، «لا یملک الا الدعاء» می باشد. ما عین نیاز هستیم و ملکی برای خود غیر از دعا نمی شناسیم. پس فلسفه نخست دعا به نمایش گذاشتن فقر ذاتی می باشد. بعضی از دانشمندان نکته جالبی می گویند که دعا معجونی از «فقر، آگاهی فقر و ابراز فقر» است.

انسان باید متوجه شود که در هر لحظه ای نیازمند خداوند متعال است، چون ممکن است کسانی فقر داشته باشند و متوجه این فقر نشوند. این مرحله خطرناکی است که انسان، نیاز را درک نکند.

* علت بسته یا بازبودن چشم ها هنگام مرگ

از امام معصوم علیه السلام سؤال کردند: چرا بعضی هنگام مرگ، چشمانشان بسته است؟ حضرت فرمودند: «چون اجازه بازکردن چشم را به آن ها ندادند.» سؤال کردند: پس چرا چشم بعضی افراد باز است؟ حضرت فرمودند: «چون اجازه بستن چشم را به آن ها ندادند.» بعضی نیاز را درک می کنند، اما آن را به جلوه در نمی آورند و اهل دعا نیستند. دعا این است که ما فقر ذاتی خود را آگاهانه درک کنیم و آن را به جلوه بنشانیم.

2. جلوه اقبال

فلسفه دوم نیایش، اقبال الی الله است؛ یعنی تعامل و توجه کردن به خداوند متعال. خداوند می فرماید: «وما خلقت الجن والإنس إلا لیعبدون»؛ ذاریات/56 ما جن و انس را نیافریدیم، مگر این که عبادت کنند. و در روایت نیز آمده است که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرمایند: «الدعا مخ العبادة»؛ ارشاد القلوب الی الصواب،1/149.

گوهر نیایش، خواستن می باشد. پس نیایش کردن، دست یافتن به فلسفه خلقت است و فلسفه خلقت نیز عبادت می باشد.

* بخواه تا بدهد

در روایات اهمیت بسیاری به نیایش داده شده است. امام صادق علیه السلام فرمودند: «لو أن عبداً سد فاه و لم یسأل لم یعط شیئا فاسأل تعط» عدةالداعی و نجاح الساعی، ص29. اگر کسی دهنش را ببندد و چیزی از خداوند درخواست نکند، خداوند چیزی به او نمی دهد؛ پس بخواه، تا عطا کند. گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست؟

* بازشدن در خانه خدا به وسیله دعا

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «من قرع باب الله سبحانه فتحت»؛ کسی که در خانه خدای سبحان را بزند، در باز خواهد شد. و یا فرمودند: «الدعا مفتاح الرحمة»؛ کلید رحمت الهی، دعاست. مستدرک الوسائل، 1/361 ذیل این آیه از قرآن، که می فرماید: «مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»؛ فاطر/2 در روایتی آمده است: در رحمت خدا طبق این آیه گشوده می شود و بسته نمی شود. فلاح السائل و نجاح المسائل/29

نه تنها ترک دعا، یک منزلت عرفانی نیست و نه تنها فضولی در کار خدا نیست، بلکه در آیات و روایات، ترک دعا نکوهش و مذمت شده است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»؛ غافر/60 کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند، به زودی با ذلت وارد دوزخ می شوند. معصوم در تفسیر این آیه فرموده است: منظور کسانی هستند که از دعا و خواستن، در نزد خداوند، تکبر پیشه می کنند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در روایتی فرمودند: «ترک الدعا معصیة» مجموعه ورام، 2/12؛ ترک دعا معصیت است و گناه محسوب می شود.

امام باقر علیه السلام نیز فرمودند: «و ما أحد ابغض الی الله عزوجل ممن یستکبر عن عبادته و لا یسأل ما عنده»؛ عدةالداعی و نجاح الساعی/39. نزد خداوند، مبغوض تر از کسی که از عبادت خدا تکبر ورزد و از چیزی که نزد خداست طلب نکند، وجود ندارد.

حال سؤال این است: نزد خدا چه چیزی است که می توانیم آن را درخواست کنیم؟ جواب این است که خزائن رحمت و حکمت پیش خداست.

* عوامل ترک دعا

ترک دعا عواملی دارد که یکی از آن ها استغنا و حس بی نیازی است.

* فرق غنا با استغنا چیست؟

«غنا» یعنی بی نیازی. برای انسان، بی نیازی از خالق و مخلوق اصلاً معنا ندارد و کسی نیست که از خالق و مخلوق بی نیاز باشد. زندگی مدنی ما را نیازها شکل می دهد.
جامعه شناسان می گویند: نیازهای مختلف انسانی عنصر بنیادین شکل دهنده زندگی مدنی و اجتماعی اوست.

نیازهای مختلف از جمله نیاز به لباس، نانوا، بنا، جنس مخالف و دیگر نیازها، زندگی مدنی ما را شکل می دهد. پس بی نیازی در زندگی بشر مفهوم ندارد.

«استغنا» یعنی انسان احساس بی نیازی کند. این صفت می تواند در انسان وجود داشته باشد. احساس بی نیازی دو نوع است:

الف) عده ای احساس بی نیازی از خلق می کنند. نیاز به خلق دارند، ولی خودشان را نیازمند به خلق، جلوه نمی دهند. علی رغم این که نیاز واقعی دارند، ولی احساس نیاز نمی کنند. این استغناء عن الخلق، زیبا و ستوده است.

* استغنای ما از غنای شما بیشتر است

شیخ محمدعلی حائری(ره) به رضاشاه برخورد کرد. رضاشاه گفت: خدمت نمی رسیم؛ یعنی نزد ما نمی آیید. شیخ محمدعلی حائری گفت: استغنای ما از غنای شما بیشتر است؛ یعنی احساس بی نیازی که در ما وجود دارد، از ثروتی که نزد توست بالاتر است. این استغناء عن الخلق بسیار ممدوح و ستوده است. ما نباید احساس نیاز به مردم داشته باشیم. علی رغم این که نیاز داریم، نباید خودمان را واداده و دلداده به مردم جلوه دهیم.

ب) عده ای دیگر احساس بی نیازی از خدای متعال دارند. استغنا عن الله می تواند در چند قلمرو تحقق یابد؛ یکی احساس بی نیازی کردن در حیات است. یعنی بگوییم در حیات و زندگی، نیاز به خدا نداریم؛ یعنی در وجودداشتن، «طبیعی گرا» باشیم. این استغنا خطرناک است. این روش و مسلک ماتریالیست هاست. انواع دیگر «استغناء عن الله» بی نیازی از خدا در تربیت، مدیریت و ولایت می باشد؛ یعنی گفته شود که در اداره امور زندگی، تربیتی، مدیریت فردی، خانوادگی و اجتماعی به خدا نیاز نداریم و با عقل می توان زندگی را اداره کرد. این تفکر و مشرب سکولارهاست که می گویند ما در زندگی خانوادگی و مدیریت زندگی، به وحی و خدا نیاز نداریم و با عقل، علم و تکنولوژی می توانیم زندگی را مدیریت کنیم. این هم خطرناک است. وقتی انسان احساس بی نیازی به خدا کرد، به در خانه خدا نمی رود.

* تکبر، دومین عامل ترک دعا

عامل دوم ترک دعا، تکبر می باشد. «تکبر» با «استغنا» فرق می کند.استغنا این است که اصلاً احساس نیاز نمی کند، ولی تکبر این است که احساس نیاز می کند، ولی غرورش اجازه درخواست نمی دهد. بسیاری از متکبرین این گونه هستند؛ وقتی هم که محتاج می شوند، غرورشان به آن ها اجازه نمی دهد از کسی چیزی درخواست کنند. قرآن کریم می فرماید: «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»؛ غافر/60. قرآن می گوید تکبر، مانع درخواست این افراد می شود، نه استغنای آنان. موریس مترلینگ متکبر نیست؛ او می داند نیاز واقعی هست، ولی به یک نوع استغنا رسیده است و می گوید بشر به این خواستن و دعا نیاز ندارد؛ البته قرآن به عامل تکبر نیز اشاره می کند؛ «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخَاشِعِینَ»؛ بقره/45 چون نماز یک نوع درخواست است، استعانت به آن بر متکبران سخت است؛ برخلاف بر خشوع کنندگان.
پس تا این جا نتیجه گرفتیم که استغناء عن الله و تکبر، دو عامل ترک دعا می باشند.

* آثار تجربی دعا و ایمان، انکارشدنی نیست

از مدرن ترین بحث دعا، آثار تجربی دعاست. امروزه پوزیتویسم ها که شکاکیت مهمی را در حوزه های معرفتی دامن زدند، به یک چیز قطعی به نام قطعیت تجربه رسیده اند و تجربه را پذیرفته اند و در بعضی از نقل ها هم آمده است: «التجربة فوق العلم»؛ تجربه بالاتر از علم است. تجربه، دیگر انکارپذیر نیست. یکی از دانشمندان غربی می گوید: ما ایمان را نمی پذیریم، ولی آثار ایمان انکارشدنی نیست. ما آثار ایمان را می بینیم. قطعی ترین سندی که امروز در مقابل پوزیتویسم ها، شکاکان و ماتریالیست ها قرار دارد، آثار دعاست که آثار دعا، تجربی است و هیچ کدام از این تجربه ها قابل انکار نیست.

دعا، آثار فراوانی دارد؛ یکی از آن ها، آثار جسمانی دعاست؛ یعنی دعا در سه حوزه: درمان، حفظ صحت و پیشگیری ما مؤثر است.

* فرق دعا و شفا

در مرحله درمان، یک دوا و یک شفا داریم، که دو مقوله جدا از هم هستند. دوا، به دست نظام پزشکی و دانشمندان علم پزشکی است، ولی نقش دوا به چندگونه است. اول این که ممکن است نقش دوا، صحت باشد؛ دوم ممکن است دوا، نقش خنثی داشته باشد. سوم این که دوا، ممکن است نقش منفی داشته باشد.
بسیاری از انسان ها، دواهای دنیا را خوردند و بدتر شدند و حتی مردند. این را پزشکان عالم می دانند و از نظر علمی، عقلی، فلسفی و تجربی نیز همین طور است، که دارو می تواند سه نقش داشته باشد؛ نقش خنثی، نقش مثبت و نقش منفی.

مقوله دیگر، شفاست. شفا به معنای درمان، بهبود یافتن و خوب شدن است. شفا و خوب شدن به دست پزشک نیست، بلکه به دست خداوند متعال می باشد: «یا من اسمه دواء و ذکره شفاء». یکی از اسمای الهی «شافی» می باشد. نمی گوییم او دارو دهنده است، بلکه می گوییم خداوند درمان بخش است. بهبودی به دست خداست. این خوب شدن، گاهی به وسیله دارو و گاهی بدون دارو انجام می شود. مقابل حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در خیابان آیةالله العظمی مرعشی نجفی قدس سره (ارم)، دکتری به نام «شفاء الدوله» مطب داشت که روی کاشی های رو به حرم مطب این پزشک، در حدود 60 سال قبل این شعر را نوشته اند:

رواق حکمت این جا کاخ سبط مصطفی آن جا
بشارت دردمندان را دوا این جا، شفا آن جا

* ایشان پزشکی بودند که فرق دوا و شفا را می دانستند

مطلب دیگر این که اسلام، دعا را جایگزین دوا نکرده است؛ یعنی اسلام، نظام پزشکی را ممنوع و مسدود نکرده است. اسلام می گوید به پزشک برای دوا مراجعه کنید، ولی برای شفا باید کارهای دیگری انجام داد. از جمله موارد شفا، صدقه دادن می باشد. حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «داؤوُا مَرضاکم بِالصَدقه»؛ بحارالانوار، 10/99 مریض های خودتان را با صدقه درمان کنید. نه این که نزد پزشک نروید و از نظام پزشکی استفاده نکنید. نزد پزشک، برای دوا بروید و برای شفا، صدقه دهید. اسلام برای دردهای مختلف، دعا را ارائه داده است. بعضی اشکال کرده و گفته اند: چرا در «مفاتیح الجنان» برای دردهایی چون سردرد، دل درد، قولنج و مانند این ها دعا ارائه شده است؟ این دعا، جایگزین نظام پزشکی نیست که انسان به پزشک مراجعه نکند. ما دو قلمرو داریم: یکی دوا که به دست نظام پزشکی است و دیگری شفا که به دست خدا می باشد. از این جهت در روایات ما از آثار جسمانی دعا، مطالبی در حوزه های مختلف مطرح شده است.

* دعا، شفای هر درد

مثلاً امام صادق علیه السلام می فرمایند: «علیک بِاالدعا فِانَ فیه شِفاءٌ مِن کل داءٍ»؛ کافی، 2/470. بر شما باد به دعا کردن، چون شفای هر دردی در دعاکردن است.

محمدبن مسلم نقل می کند به امام محمدباقر علیه السلام عرض کردم: آیا درست است که پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «فی هذه الحبة السوداء شفاء من کل داء الا السام؟» آیا راست است که پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: در سیاه دانه، شفای هر دردی است، غیر از مرگ؟ امام محمدباقر علیه السلام فرمودند: «بله، پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم این چنین حدیثی را فرموده اند. حضرت در ادامه فرمودند: «ألا اخبرک بما هو شفاء من کل داء و سام؟» آیا می خواهی درمان هر دردی، حتی مرگ را به تو بگویم. محمدبن مسلم عرض کرد: بله، بفرمایید! حضرت فرمودند: «الدعاء». فلاح السائل و نجاح المسائل ص29.

دعا، هم درمان درد و هم درمان مرگ است؛ یعنی مرگ را هم به تأخیر می اندازد. درمان جسمانی به وسیله دعا، مورد تجربه تاریخی و بین المللی قرار گرفته است.

* الکسیس کارل و اعتقاد به دعا

دو کتاب الکسیس کارل شهرت جهانی دارد. یکی «انسان، موجود ناشناخته» و دیگری کتاب «نیایش». کتاب نیایش که به فارسی نیز ترجمه شده است، از زیباترین کتاب هایی است که درباره نیایش و فلسفه آن نوشته شده است.

الکسیس کارل می گوید: بعضی از بیمارانی که نزد ما می آوردند، درمان پذیر نبودند، ولی وقتی کنار دیوار ندبه در فلسطین اشغالی می رفتند و دعا می کردند، با آزمایش مجدد متوجه می شدیم هیچ دردی ندارند.

برنده دو بار جایزه نوبل، شخصی خرافه گرا، خرافه پذیر و جاهل نیست، بلکه سخن او آزمایشی و آزمونی می باشد. او می گوید ما این ها را قبل از دعا و نیایش مورد آزمایش قرار می دادیم و می دیدیم که هیچ درمانی ندارند، اما بعد از نیایش می دیدیم که این افراد هیچ دردی ندارند! هر دو بر اساس آزمایش بوده است.

* ابن بطوطه سنی مذهب و مسئله شفا در حرم حضرت علی علیه السلام

ابن بطوطه، جهانگرد سنی، کتابی به نام «رحلات» دارد که جهانگردی خود را در آن گزارش کرده است. از گزارش های بسیار زیبا و مستند در این کتاب این است که می گوید: شب 27 رجب درحرم امیرالمؤمنین علی علیه السلام افراد فلج و دردمندان از ملیت های مختلف: ترک، پارس و روم می آیند و در حرم امیرالمؤمنین علیه السلام به نیایش می نشینند. قسمتی از شب که گذشت، همه شفا پیدا می کنند و با شادی بلند شده و می گویند: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله و اشهد ان علیا ولی الله» ابن بطوطه می گوید: این مسئله شفا گرفتن، تجربه شده است.

در حرم همه امام زاده ها نمونه های فراوانی از شفا گرفتن، ثبت و ضبط شده است. چون این مسئله در طول تاریخ به صورت تجربه ثابت شده است، حتی برای پوز یتیویست ها و ماتریالیست ها، قابل انکار نمی باشد. اگر آن ها خدا را قبول ندارند، تجربه را که قبول دارند!

فلاسفه می گویند: مهم ترین دلیل برای امکان شیء، وقوع آن شیء است؛ یعنی آیا چنین چیزی امکان دارد یانه؟ «وقوع» قوی ترین دلیل است.
*آثار روانی و روحی دعا
از آثار دیگر دعا، آثار روانی و روحی آن است که جای شکی را باقی نمی گذارد. روانکاوان و روان پزشکان نیز این قضیه را قبول کرده اند که نیایش، نقش مثبت و انرژی زای عظیمی در تقویت و ثبات روحی انسان دارد؛ ولی مهم ترین اثر نیایش و دعا، تأثیر در سرنوشت است و این نکته مهمی است. ما می دانیم که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «فان الامور تجری بالمقادیر»؛ تمام رویدادها، بر اساس تقدیر الهی است؛ یعنی خوشبختی، بدبختی، حیات، ممات، ثروت، فقر، سلامت، بیماری، کامیابی، ناکامی، پیروزی، شکست، همه، تقدیر الهی است، که ما این موارد را به «سرنوشت» تعبیر می کنیم. آیا سرنوشت را می توان از سر، نوشت؟! سرنوشت را می توان تغییر داد؟ بله، می توان آن را تغییر داد.

از عوامل تغییر سرنوشت می توان به توبه، کار، سعی و تلاش و هم چنین دعا اشاره کرد؛ «لا یرد القضاء الا الدعا»؛ چیزی جز دعا، قضا را رد نمی کند.

دعا، سرنوشت خُرد و کلان انسان را تغییر می دهد.

* همه باید دعا کنند

حضرت فرمودند: «اِدفَعوا اَمواجَ البلاءِ بالدُعاء»؛ امواج بلاها را با دعا، دفع کنید و نکته عجیبی نیز فرمودند: «مَن مُبتلی الذی اِستدّر به البلاء بِأحوجٍ الی الدّعا مِن المُعافی الذی لا یعمل البلاء»؛ بحار، 93/301؛ نیاز کسی که الآن بلاها او را احاطه کرده و در گرداب بلاها غوطه ور است به دعا، بیشتر از آن کسی نیست که الآن هیچ بلایی به سوی او نیامده است؛ یعنی همین کسی که در اوج بلا گرفتار است به دعا نیاز دارد و هم کسی که در اوج عافیت و راحتی به سر می برد، تا این عافیت و راحتی از او گرفته نشود.

در روایتی درباره حضرت یونس علیه السلام آمده است: او ده ها سال تبلیغ کرد؛ دو نفر، یک دانشمند و یک عابد، پیرو آن حضرت شدند. عابد از حضرت یونس علیه السلام خواست که نفرین کند تا عذاب الهی بر گنه کاران نازل شود. حضرت یونس علیه السلام به درخواست عابد، قوم گنه کار را نفرین کرد، اما فرد عالم از حضرت یونس علیه السلام خواست که نفرین نکند. خدا هم فرمود بلا نازل می شود. حضرت یونس علیه السلام مردم را به آمدن عذاب هشدار دادند و خودشان، شهر را ترک کردند، ولی خودشان نیز گرفتار بلا شدند. «وذاالنون اذ ذهب مغاضبا»؛ انبیاء/87.

جالب این جاست که جامعه حضرت یونس را، یک عالم نجات داد. قبل از این که وعده عذاب محقق شود، این عالم به مردم گفت: پیغمبران راست می گویند که بلا و عذاب نازل می شود، ولی این عذاب یک درمان دارد و آن درمان، دعاست؛ مردم، توبه کنید و با حالت تضرع از خدا بخواهید بلا دفع شود. از خدا خواستند و بلا دفع شد؛ «لا یرد القضاء الا الدعاء».

* آداب دعا

* زمان

آداب دعا، نقش مهمی در مسئله دعا دارد. زمان، یکی از آداب دعا می باشد. زمان های ویژه ای که دعا در آن سفارش شده و به قول علما، مظان استجابت دعاست؛ یعنی زمان هایی که گمان می رود دعا مستجاب می شود. هنگام قرائت قرآن و یا پس از قرائت، هنگام اذان، موقع باریدن باران، هنگام برخورد دو صف اسلام و کفر، موقع جنگیدن، هنگام دعا کردن مظلوم، هنگام ظهر، قبل از طلوع فجر (سحر)، بعد از هر نماز و هنگام افطار، از موارد آداب زمانی دعا می باشد.

* زبان

آداب زبانی نیز از جایگاه خاصی برخوردار است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «لا یرد دعاء اوله بسم الله الرحمن الرحیم»؛ بحار، 93/313. هر دعایی که به بسم الله الرحمن الرحیم آغاز شود، رد نمی شود.

* تمجید

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کلُ دعاءٍ لا یکونُ قَبلُه تَمجیدٌ فَهو أَبتَر»؛ بحار 93/321؛ هر دعایی که قبلش تمجید خداوند نباشد، آن دعا ناقص خواهد بود. قبل از دعا باید خداوند را تمجید کرد و عظمت خداوند را باید ذکر نمود.

در نامه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آمده: «اِنَّ المدحة قبلَ المسأله»؛ یعنی ستایش خداوند باید قبل از خواستن و نیایش باشد. «فإذا دَعوتَ اللهَ عزوجل فَمَجّدوه»؛ هر وقت از خداوند چیزی خواستی، او را تمجید کن. «قال قلت کیف نمجده؟»، چطور خدا را تمجید کنم؟ حضرت فرمودند: «قال تقول، یا مَنْ هو أقربُ اِلیَّ مِن حبلِ الورید»؛ ای کسی که از رگ گردن به من نزدیک تر است؛ «یا مَن یَحولُ بینَ المرءِ و قَلبه»؛ ای کسی که بین شخص و قلبش حائل می باشد؛ «یا من هو بالمنظر الأعلی» و: «یا مَن لَیس کَمِثله شیء»؛ آن گاه حاجات خود را از خداوند بخواهد. این ستایش الهی و از آداب زبانی دعاست. فلاح السائل و نجاح المسائل، ص36.

صلوات از دیگر آداب زبانی دعا می باشد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «کلُ دعاءٍ محجوب عن السماء حتی یُصلی علی محمدٍ و آل محمدٍ» ثواب الاعمال و مقاب الاعمال، ص 155. هر دعایی در پرده آسمان قرار می گیرد (به آسمان نمی رود) تا این که بر پیامبر و آلش صلوات فرستاده شود. امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، پیوسته دعا را محفوف به صلوات می کنند.

این شیوه امام سجاد علیه السلام درس آموز است. صلواتی که در صحیفه سجادیه بیان شده است، صلوات بر پیامبر و اصحاب پیامبر نیست، بلکه صلوات بر پیامبر و آل پیامبر علیهم السلام می باشد و سند این مسئله در کتاب «کنزالعمال» متقی هندی حدیث 3988 نیز آورده شده است.

پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در حدیث دیگری می فرمایند: «صَلواتکم علیَّ جوازُ دُعائِکم و مَرضاة لربکم و زکاة لِأعمالِکم»؛ صلوات شما بر من، باعث اجابت دعا و زکات اعمال شما می شود.

* الحاح

الحاح نیز یکی از آداب زبانی دعاست. الحاح به معنای اصرار کردن، اگر در برابر خداوند به کار رود، خوب است، ولی اگر در برابر مردم به کار رود، بسیار ناپسند می باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرمایند: «ان الله یحب الله الملحین فی الدعاء»؛ خداوند اصرارکنندگان در دعا را دوست دارد.

* تعمیم

از دیگر آداب زبانی دعا، تعمیم می باشد. تعمیم یعنی دیگران را در دعا داخل کردن. بزرگان در این مسئله به ما آموزش های فراوانی داده اند. امام حسن مجتبی علیه السلام نقل می کنند: شب جمعه ای مادرم حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به نیایش مشغول بودند و تا سحر، پیوسته برای دیگران دعا می کردند. عرض کردم: «مادر، چرا برای خود دعا نکردید؟» حضرت فرمودند: «الجار ثم الدار»؛ بحار، 43/82. در دعاهای ماه رمضان آمده: «اللهم أغن کل فقیر، اللهم اکس کل عریان». همه این دعاها، با تعمیم می باشد.

علامه طباطبایی رحمةالله علیه می فرمود: یاد ندارم که تا حال، برای خودم، دعای شخصی کرده باشم.

در روایت آمده است: «اگر کسی در غیاب مؤمنی برای او دعا کند، فرشتگان به او می گویند هزار برابر بر تو باد.» (یعنی در حد تو مستجاب شود)

* شفیع خواستن

از دیگر آداب زبانی، شفیع خواستن است. دلایل این مسئله در قرآن نیز وجود دارد. خداوند در آیه 64 سوره «نساء» می فرماید: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا»؛ اگر آن هایی که گناه کرده اند، نزد تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و رسول خدا نیز برای آنان از خدا طلب آمرزش می کرد، قطعاً خداوند را بسیار توبه پذیر و مهربان می یافتند. خداوند متعال در جای دیگری می فرماید: «اولئک الذین یدعون یبتغون الی ربهم الوسیله ایهم اقرب و یرجون رحمته و یخافون عذابه ان عذاب ربک کان مخدورا»، اسراء/57؛ کسانی را که این مشرکان می خوانند، خود واسطه و وسیله ای برای نزدیک شدن به پروردگارشان می جویند تا دریابند کدامشان به خداوند نزدیک ترند و خود رحمت او را امید می برند و از عذاب او می ترسند. راستی که عذاب پروردگارت پرهیزکردنی است.

و هم چنین می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُواْ فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ مائده/35. ای کسانی که ایمان آورده اید، ازخدا پروا کنید و وسیله تقرب به او را بجویید و در راه او جهاد کنید؛ باشد که رستگار شوید.

در بعضی از دعاها، نوع شفیع خواستن و توسل پیداکردن آمده است: «اللهم ان کانت ذنوبی قد أخلقت وجهی عندک و حجبت دعائی عنک، فصل علی محمد و آل محمد واستجب لی یا ربی بهم». بحار، 94/22؛ خدایا، اگر گناهم آبرویم را نزد تو کاسته و دعایم را در پرده نشانده است، خدایا به اهل بیت علیهم السلام تو را قسم می دهم که به وسیله آن ها دعای مرا مستجاب کن!

* اقرار به گناه

اقرار به گناه یکی دیگر از موارد آداب زبانی دعا می باشد. اقرار به گناه مهم ترین توسل به درگاه خداست. عمده بزه کاران و مجرمان جهان، فرافکنی می کنند؛ یعنی به جای این که اقرار به گناه کنند، گناه را به گردن روزگار، شانس، دوست، شیطان و گاهی هم به گردن خدا می اندازند! مثلاً ابلیس ملعون گفت: «رب بما أغویتنی»؛ حجر/39 خدایا، به جهت این که تو مرا گمراه کردی! در واقع ابلیس، گناه خود را به خدا نسبت داد.

در تربیت اسلامی به ما یاد می دهند جرم را به گردن بگیریم؛ بگوییم: «ظلمت نفسی» این مهم ترین توسل، برای استجابت دعاست، که اقرار به گناه داشته باشیم. امام صادق علیه السلام فرمودند: «انما هی المدحة ثم الاقرار بالذنب ثم المسأله»؛ بحار، 90/318 اول خدا را ستایش کنید؛ بعد اقرار به گناه کنید و سپس از خداوند چیزی بخواهید.

در زمان حیات شیخ غلام رضا یزدی که از اولیای الهی بودند و قبر ایشان نیز در یزد زیارتگاه عاشقان می باشد، در یزد خشک سالی رخ می دهد. به شیخ غلا م رضا یزدی می گویند: شما دعا کنید باران بیاید. ایشان حتی نماز باران نمی خوانند و این جمله را به خداوند عرض می کنند: «خدایا، بدتر از شیخ غلام رضا دیگر در عالم کسی نیست. باران را بفرست!» باران نازل شد و مردم از رحمت الهی سرشار شدند. این اقرار به گناه می باشد. قرآن کریم در داستان حضرت یونس علیه السلام این مسئله را به خوبی بیان کرده است. حضرت یونس علیه السلام وقتی به بلا گرفتار شد، این جمله او را نجات داد: «سبحانک انی کنت من الظالمین»؛ خدایا تو منزهی، همانا من از گنه کاران می باشم.

خداوند متعال نیز می فرمایند: «فاستجبناله و نجیناه من الغم و کذالک ننجی المؤمنین»؛ انبیاء/88. یعنی اقرار به گناه باعث نجات انسان می شود و این، سنت الهی است.

ما یک سنت علمی داریم که مثلا آب در صد درجه به جوش می آید، یک سنت تاریخی داریم که حکومت ظالمان پایدار نمی ماند و یک سنت معنوی و یا سنت های معنوی داریم؛ از جمله سنت الهی این است: «و کَذالک نُنْجِی المؤمنین». هر جا در قرآن کلمه «کذلک» آمده است، به معنای سنت الهی و نهادینه شده می باشد.

* اقرار به گناه، نجات آفرین است

شایان ذکر است، ذکر یونسیه، بسیار کارگشاست. هم چنین در دعای کمیل انواع اقرار به گناه به نمایش گذاشته شده است: «و قد أتیتک یا الهی بعد تقصیری و اسرافی علی نفسی، معتذرا نادما منکسرا مستقیلا مستغفرا منیبا مقرا مذعنا معترفا».

* آداب نفسانی

مهم ترین آداب نفسانی دعا، امید به استجابت دعاست؛ یعنی یقین داشته باشیم که دعای ما مستجاب می شود. در اجابت شدن دعا، حسن ظن به خدا داشته باشیم که حتماً مستجاب می شود. از جمله مشکلات ما این است که ما در آداب نفسانی می لنگیم و به همین خاطر دعای ما مستجاب نمی شود. دعا می کنیم: خدایا، بیمار ما را شفا بده، و یا: توانایی مالی به ما عطا کن. بعد شک می کنیم که آیا خدا مستجاب می کند یا نه؟! ما اصلاً ثقه نداریم، اطمینان به استجابت دعا ندایم. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «اذا دعوت فأقبل بقلبک و ظن حاجتک بالباب»؛ کافی، 2/473؛ هر وقت دعا کردی، با توجه قلبی دعا کن و اندیشه شما این باشد که حاجت تو دم در آماده است.
حافظ می گوید:

سحر با باد می گفتم حدیث آرزومندی خبر

آمد که واثق شو به الطاف خداوندی

«واثق» یعنی اطمینان جدی به خداوند داشته باش.

اطمینان مرد عرب به شفادادن امیرالمؤمنین علیه السلام

علامه امینی رحمةالله علیه می گوید: در حرم امیرالمؤمنین علیه السلام ایستاده بودم، دیدم یک عرب بادیه نشین، بچه فلج خود را کنار ضریح حضرت گذاشت و به بچه اش گفت: من می روم در خیابان فالوده بخورم؛ تا برگردم، امیرالمؤمنین تو را شفا داده است و با هم برمی گردیم. علامه امینی رحمةالله علیه می گوید: من از قاطعیت این مرد عرب شگفت زده شدم. گفتم صبر کنم و ببینم چه می شود. لحظاتی بعد دیدم این بچه مفلوج، با عربی شکسته، فریاد زد: «بویَ بویَ علی شافانی»؛ بابا بابا، علی مرا شفا داد و بلند شد ایستاد. عجیب تر از این شفا یافتن این که دیدم، پدرش آمد و بدون هیچ احساسی، بچه اش را همراه خودش برد! من گفتم ممکن است غش کند، شوکه شود، گریان شود، بچه را ببوسد، ولی خیلی طبیعی دست بچه را گرفت و با خود برد. نشستم فکر کردم، دیدم این شخص آن قدر اطمینان به امیرالمؤمنین علیه السلام داشته است که همان موقع که می خواسته بچه را بیاورد، صددرصد اطمینان داشته است که امیرالمؤمنین علیه السلام بچه اش را شفا می دهد و حضرت هم شفا دادند.

اگر ما به خدا حسن ظن داشته باشیم، غیر ممکن است حاجات ما برآورده نشود. در واقع، آداب نفسانی ما مشکل دارد و به خدا اطمینان نداریم. خداوندی که کریم، عظیم، غنی، رحیم، سیدالسادات و دیگر صفات پسندیده است، مگر ممکن است گدایی را محروم کند.

* این شام من نیست!

مرحوم آیةالله شیخ عباس صفایی فرمود: در نجف اشرف داخل حجره نشسته بودیم که تاجری نزد ما آمد و گفت: اجازه می دهید ساعاتی مهمان شما باشم؟ گفتیم بفرمایید. مدتی نزد ما استراحت کرد. موقع شام شد و ما در فکر این بودیم که برای این تاجر شامی، بهتر از شام طلبگی درست کنیم! بالأخره به خیال خود شام بهتری برای او تهیه کردیم و جلویش گذاشتیم و گفتیم: بفرمایید! تاجر گفت: این شام من نیست. گفتیم: مگر شام شما چیست؟ گفت: یک سینی پر از برنج، یک بره پخته شده روی آن. ما گفتیم: این چنین غذایی در عمر ما هم نصیب ما نخواهد شد.

هر چه اصرار کردیم از غذای ما بخورد، قبول نکرد و گفت: من فقط شام خودم را می خورم. آخر شب که شد، دیدیم کسی در حجره را به صدا درآورد. در را باز کردیم. با کمال تعجب دیدیم یک مرد حمال، که روی سرش یک سینی پر از برنج و بره پخته شده قرار دارد، پشت در است. گفت: من خادم تاجری هستم. بنا بود مهمانی از موصل برای او بیاید، ولی مهمان ها نیامدند. به من گفت: این غذا را برای طلاب ببر که استفاده کنند تا خراب نشود. تاجر، وقتی غذا را دید، گفت: این شام من است. به تاجر گفتیم: مگر تو معجزه داری؟ علت چیست؟ جواب داد: من تاجر بزرگی بودم. هر شب به کارگران آشپزخانه دستور می دادم که هم برنج بپزند و هم بره ای را کباب کنند و به کارگران، همسایه ها و مهمان ها غذا می دادیم. یک شب که وضعیت مالی من وخیم شده بود، خادم آشپزخانه یک سینی برنج با یک ران بره آورده بود. گفتم: برای چه بره را کم کردید و فقط یک ران پختید؟ گفتند: خانم شما گفته است: چون آقا، وضع مالی اش بد شده است، به جای یک بره، یک ران بره را کباب کنید. تاجر گفت: با صدای بلند به خداوند عرض کردم: خدایا، من ورشکست شدم، تو که ورشکست نشده ای؟! خدایا، تا زنده ام هر شب این شام را به من برسان. مطمئن بودم که خداوند این شام را به من می رساند. مهمانی هم می روم اطمینان دارم که خداوند این غذا را می رساند.
آیةالله صفایی گفت: وقتی صبح حمال آمد سینی غذا را ببرد، سؤال کردیم: چطور شد که غذا را به حجره ما آوردی، با این که این همه حجره در این مدرسه وجود دارد؟ حمال جواب داد: به مدرسه که آمدم، گویا کسی دست مرا گرفت و در میان همه اتاق ها، مرا به این اتاق آورد!

* اطمینان دارم خداوند مرا بی آبرو نمی کند

آیةالله فلسفی در خاطرات خود می نویسد: در زمان زعامت حضرت آیةالله بروجردی، بعضی علمای قم برای من نامه نوشتند: حوزه به خاطر مشکلات مالی دچار مشکلات شده است و شما از تجار تهران بخواهید یا کمک بلاعوض و یا کمک با عوض داشته باشند.

آقای فلسفی گفت: بهتر است با خود آیةالله العظمی بروجردی مشورت کنم. از تهران به قم نزد آقا آمدم و عرض کردم: شما این مسئله را اجازه می فرمایید که من از تجار تهران کمک بگیرم؟ آیةالله العظمی بروجردی رحمةالله علیه فرمودند: من اطمینان به خدا دارم: یقین دارم خداوند مرا زمین گیر نمی کند، مرا بی آبرو نمی کند و روی مرا زمین نمی زند.
آقای فلسفی گفت: من می روم و فردا قبل از رفتن به تهران، برای خداحافظی نزد شما می آیم. فردا که برای خداحافظی رفته بودم، رئیس دفتر آقا گفت: دیروز یک تاجر کویتی، شهریه چند ماه حوزه را یکجا پرداخت کرد و رفت.

* معرفت الله

یکی از آداب نفسانی دعا، معرفةالله است؛ یعنی خدا را بشناسد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «لو عرفتم الله حق معرفته لزالت لدعائکم الجبال»؛ اگر حق معرفت خدا را بشناسید، با دعای شما، کوه ها برداشته می شود. (چه کوه های فیزیکی و چه کوه های مشکلات معنوی). گل های جاویدان (هزار کلمه قصار)، ص284

* دل پیراسته

دل پیراسته سومین ادب نفسانی دعاست. حضرت فرمودند: «خیرُالدعا ما صَدر عن صدرٍ نَقیِ و قلب تقیٍ»؛ کافی، 2/468 بهترین دعا، دعایی است که برخاسته از دلی پیراسته و پرواپیشه باشد.

منبع : www.hawzahnews.com