در اين بين يكي از حوادث مهم در تاريخ اسلام اتفاق افتاد. بني عباس كه رگه هايي از خودخواهي، تكروي و پشت كردن آنها به وصاياي پيامبر اعظم در قيام هاي توابين و مختار ثافقي به چشم مي خورد پس از گذشت چند دهه علناً علم استقلال از علويان را برافراشتند. اين استقلال طلبي عباسيان از يك سو مجال مغتنمي براي ائمه هدي خصوصاً حضرات امام باقر و امام صادق علیه السلام فراهم آورد تا مباني فكري شيعه ناب را پايه گذاري و تبيين و ترويج نمايند و از سوي ديگر زمينه هاي اضمحلال حكومت خودكامه و فاسد امويان را بنا نهاد.

در يكصد سالي كه بني عباس بر امويان غلبه كرد و به اقتدار رسيدند اتفاقات مهم و راهبردي ديگري نيز افتاد اما پس از رسميت يافتن مكتب جعفري شايد مهمترين رويداد همراهي برخي از علويان با بخش هايي از حكومت بني عباس بود. اگرچه اين همراهي ها در بسياري مواقع خوشايند طرفين و موجد منافع مختلفي براي جامعه اسلامي و در اندازه محدودتري براي جامعه نوپاي شيعي بود اما از نظر سياسي پديده پيچيده اي را به وجود آورد كه خسارات جبران ناپذيري را به شيعيان تحميل نمود. در اين مقطع حساس «قبيله گرايي سياسي» علي رغم مسبوقيت تاريخي به خاطر همراهي با قدرت از پيچيدگي خاصي برخوردار بود كه جز متعمّقون در ايمان و صالحان پرهيزگار كه صرفاً ولايت ائمه هدي را رهنماي خويش مي دانستند، افراد ديگر را در فضاي فتنه آفرين خويش غرق و نهايتاً از راه هدايت خارج ساخت. براي ورود به تحليل اين پديده پيچيده محتاج اشاره به دو مقدمه كوتاه هستيم.

1-قبيله و قبيله گرايي جزو اصول زندگي باديه نشيني و عموم اعراب خصوصاً در صدر اسلام است. اين شاخصه گذشته از شيوه خاص زندگي اعراب به خاطر سايه افكني بر عقايد و ديگر اصول اخلاقي، در اسلام مذموم و از سوي بزرگان دين مردود اعلام گرديد اما علي رغم تاكيدات قرآني و توصيه هاي نبي مكرم اسلام(ص) برخي از اعراب خود را به اين ناسيوناليسم افراطي مفتخر دانسته و حتي اصول و اركان تعاليم اسلامي را تحت تاثير اين تفكر انحرافي به بيراهه كشاندند. بسياري از فرقه ها و افكار و آراي باطل و زاويه دار باقي از اين آبشخور تغذيه كرده و در طول تاريخ اسلام ادامه يافته است.

2- با نگرش دقيق تر بر نحوه عملكرد برخي قبيله هاي صدر اسلام خصوصاً آنها كه راه افراط را پيمودند درمي يابيم هرجا عنصر قدرت و بعضاً ثروت همدوش قبيله گري شود، بزرگان قبيله كه از همگان سنتي تر، بدوي تر و منجمدالفكرترند در كنار صاحبان قدرت و ثروت كه بنا بر مصالحي به اتحادي ظاهري با يكديگر دست زده اند، ازجمله مدعيان و پرچمداران قبيله گرايي هستند.

با توجه به اين دو مقدمه كوتاه و مروري بر چند ده سال ابتداي روي كار آمدن عباسيان به عمق اين پديده خطرناك و خسارات جبران ناپذيري كه به شهادت چند امام معصوم علیه السلام منجر گرديد پي خواهيم برد.

قيام هاي علويان كه از نظر تاريخي – اعتقادي ريشه در قيام زيدبن علي داشت و در موازات با سير مديريت فكري امامان معصوم علیه السلام ادامه مي يافت از عمده دلايل افول نسبتاً زودهنگام بني اميه بود اما از دو جهت ضعف بنيادين داشته و به نتيجه نهايي نرسيد، اول نداشتن رهبري واحد كه واجد شرايط اعتقادي و سياسي جامع باشد، دوم تعدد و بعضاً تفرقه بين اين گروه ها و قيام ها كه نوعاً ريشه در پديده قبيله گرايي داشته است اما ضعف اول از سوي برخي از اين قيام ها تشخيص داده مي شد و تمايل آنها در حين قيام يا پس از كسب پيروزي نسبي به يكي از فرزندان ائمه نشان از انگيزه اعتقادي آنها از برپايي اين قيام ها بود اما مي توان گفت اين تشخيص و رجوع نه تنها دردي از آنها دوا نكرد بلكه به خاطر آدرس يابي هاي غيردقيق و مراجعه به غيرجانشينان منصوص پيامبر(ص) يا به انحراف كشيده مي شد يا دچار سرخوردگي و سركوب شده و از ادامه حيات خويش باز مي ماند.

اما ضعف دوم كه اصالتاً ريشه در ضعف اول و عدم ولايتمداري حقيقي آنها داشت نيز به واسطه برخي كم بصيرتي ها يا عدم تعادل ها، ساختار قيام ها را مورد هجمه قرار داده و از كار مي انداخت.

در آن برهه هرچقدر به استقرار بيشتر بني عباس نزديكتر مي شويم قبيله گرايي علويان نيز بيشتر مي شود كه جداي از بي توجهي به جايگاه رفيع ولايت و امامت معصومين علیه السلام يك آبشخور ديگر نيز داشت و آن اعتماد بيجاي برخي از قيام كنندگان به بني عباس يا هم پيمانان آنها بود به طور واضح از آنجا كه اكثر اين قيام ها براساس انگيزه هاي اعتقادي شكل گرفته بود پس از پيوستن به كانون قدرت كه پيروزهاي ابتدايي و نسبي را برايشان به ارمغان مي آورد دچار رقابت هاي درون ساختاري و دوگانگي يا چندگانگي در مديريت قيام شده و به انحراف يا شكست آنها مي انجاميد. قيام هاي ادريس بن عبدالله و ابراهيم بن طباطبا از مهمترين مصاديق گرفتاري به اين ضعف هاي بنيادين است.

بايد توجه داشت پس از زمينه سازي هاي بزرگ و اصولي حضرات امام باقر و امام صادق عليهم السلام امكان قيام، پيروزي و به دست گرفتن حكومت از سوي امام كاظم كه بنابر بعضي از اخبار (قائم آل محمدص) لقب گرفته بودند و حتي پس از آن از سوي امام رضا علیه السلام امري دست يافتني و حتي سهل الوصول بود اما تعدد قيام ها و اتحاد برخي از قيام هاي علويان با عباسيان يا ديگر قدرت هاي كوچك و بزرگ در آن برهه كه ريشه در قبيله گرايي آنها داشت مهمترين عامل در عدم توافق اين دو امام بزرگ بود.

اوج پيچيدگي و سختي اين پديده سياسي كه دامن گير ائمه هدي خصوصاً امام رضا علیه السلام شد مولد بحث ولايتعهدي و مهار قدرت ولايت از سوي دشمن ترين دشمنان اهل بيت يعني مامون گشت.

گذشته از كياست و سياست ورزي حكيمانه امام رضا علیه السلام كه به رسوايي مامون و بي اثر ماندن نقشه هاي او در چندسال پس از آن انجاميد اما اتحاد علويان با يكديگر و هم مسير شدن قيام هاي متعدد آنها و همچنين عدم همكاري هاي تاكتيكي و منفعت طلبانه آنها با غيرعلويان در راستاي رهنمودهاي امام رضا علیه السلام مي توانست به بالابردن قدرت سياسي و البته نظامي علويان، كفه حاكميت علويان را به يكباره سنگين و اساس حكومت عباسي را متزلزل نمايد اما نه تنها اينگونه نگشت بلكه مامون با درك صحيح و دقيق شرايط حاكم بر علويان و قيام هاي نظامي آنها كه ريشه در قبيله گرايي علويان داشت، نقطه كانوني و مركز هدايت احتمالي كه واجد ماهيت علمي، سياسي و الهي بود را هدف گرفت تا بيشترين استفاده را از ولايت گريزي علويان بنمايد.

در اين فضاي غبارآلود كه سايه سنگين قبيله گرايي قدرت سياسي علويان را تنزل داده بود امام رضا علیه السلام همچون ديگر اوصياي نبي اكرم (ص) مصالح عمومي مسلمين را مدنظر قرار داده و با قبول ولايتعهدي از سركوب و ريشه كني قيام هاي پراكنده علويان جلوگيري نموده و شكست حتمي و هميشگي شيعه را به تاخير انداخته و بلكه منتفي نمود اما باز هم اين بختك شوم قبيله گرايي و عدم بصيرت بزرگان علويان تمامي نداشت.

فرصت چندين ماهه ولايتعهدي امام رضا علیه السلام با توجه به علامت هاي آشكاري كه حضرت از طرق مختلف براي همگان خصوصاً صاحبان پرچم و قيام علويان مي فرستاد مبني بر اينكه از فضاي ايجاد شده در جهت اتحاد با يكديگر بهره برداري كرده و به غصب خلافت مامون پايان دهند بهترين موقعيت براي بروز ولايتمداري علويان و تشكيل حكومت سراسري تشيع به زعامت امام رضا علیه السلام بود كه متاسفانه محقق نگشت. اگر يكايك صاحبان قيام هاي علويان همچون دعبل خزايي كه در جبهه فرهنگي عليه عباسي ها مي جنگيد اما نداي حكيمانه امام رضا علیه السلام را به گوش جان شنيد و پاي در عرصه نوين تقابل سياسي با مامون نهاد، از قبيله گرايي و خود حق پنداري غيرولايتمدارانه دست مي شستند، قطعاً سير تاريخ غير از ماوقع مي بود و به جاي اينكه زمينه سازي هاي فكري و سياسي حضرات باقر، صادق و كاظم و تلاش هاي امام رضا علیه السلام به نتيجه نهايي نائل آيد به شهادت امام رضا علیه السلام و فرزندانش و امتداد حكومت عباسي تا چند قرن بعد نمي انجاميد.

تاريخ خصوصاً فرازهايي كه به درخشش اولياي الهي عبرت هاي خويش را در معرض ديد همگان قرار داده است بهترين چراغ براي پيمودن راه راستي و حق محوري است. ولايتمداري گوهر ارزشمند و نجات بخشي است كه هر ذلتي را به عزت بدل ساخته و سعادت دنيا و آخرت را به ارمغان مي آورد اما بايد دقت كرد همواره و در شرايطي كه جناح حق از قدرت بهره مند است خطر قبيله گرايي بيش از انحرافات ديگر حادثه آفرين خواهد شد و قبيله گرايي جز خود حق پنداري هاي گروهي و رقابت هاي حزبي و درون جرياني بدون توجه به نظرات صائب و وحدت آفرين ولي نيست و همواره به خاطر داشته باشيم اهل اسلام يك حزب بيشتر ندارند و حزب الله يك فرمانده واحد بيشتر ندارد.

قبيله گرايي سنت مذموم بدوي ها و بت پرستان است كه به نو مشركين رسيده و فرصت هاي جامعه اسلامي را به تهديد بدل مي سازد در حالي كه اتحاد براساس منويات ولايت، تهديدها را به فرصت تبديل كرده و پيروزي قطعي اسلام و مسلمين را در پي خواهد داشت.

باشگاه خبرنگاران / سيد مهدي طباطبايي