طبق بررسیهای به عمل آمده بر روی تپه ها و محوطه های باستانی در مناطق مختلف شهرستان حجم وسیعی از آثار باستانی مربوط به دورانهای مختلف شناسایی شده که دلیلی بر رونق وگسترش زندگی در منطقه می باشد.در این بررسی ها شواهد بسیار ارزنده ای از شکل گیری سکونت گاهای اولیه انسانی یعنی دوره نوسنگی(حدود 8500 قبل)وسپس امتداد آن در دوره های بعد یاقت شده است.

     آثار دوره های تاریخی اشکانی و ساسانی که بسیار از محققان نیز احتمال شکل گیری شهر فعلی بروجرد را در این دوره ها می دهند در پیرامون شهر بسیار قابل توجه و به جهت بررسی زمانی و چگونگی شکل گیری شهر بروجرد از اهمیت بالایی برخوردار است.

     هر چند که به طور قطع نمی توان زمان و یا دوره مشخصی را در شکل گیری شهر در نظر گرفت ،اما با توجه شواهد دوره های اشکانی و ساسانی و اوایل اسلامی وهمچنین مطالبی که در کتب و منابع تاریخی و جغرافیایی مربوط به اوایل دوره اسلامی بر جای مانده به طورقطع می توان گفت که مکانی که در حال حاضر به عنوان شهر بروجرد مطرح می باشد در اواخر دوره ساسانی به عنوان یک مرکز مهم و با اهمیت شناخته شده که در قرون اولیه اسلامی رشد و توسعه یافته وبه عنوان یک مرکز مهم شهری در منطقه مطرح گردیده است.
     به طور کلی بروجرد در قبل از اسلام جزء منطقه پهله بوده که در دوره اسلامی به آن جبال یا کوهستان گفته می شده است. همچنین سرزمینهای غربی ایران که قبل از اسلام ماد نامیده می شده است، بعد از تصرف آن بدست اعراب تحت حاکمیت ایالات کوفه و بصره قرار داشته و مالیات این نواحی به این دو شهر فرستاده می شده است به همین دلیل به سرزمین هایی که جز ایالات کوفه بوده ماه(ماد) کوفه ( دینور) و سرزمین هایی که جز ایالات بصره بوده ماه بصره ( نهاوند) می گفتند لرستان فعلی و بروجرد بخشی از ماه بصره بوده است .
بطور مشخص و بعد از شکل گیری حکومتهای محلی در غرب ایران از قرن سوم به بعد در حوادث تاریخی آن روزگار بخصوص دوران حوکت های ال بویه و سلجوقی از بروجرد یاد شده است .
از حوادث روزگار ال بویه در بروجرد به غیر از درگیری ها و نزاع های محلی در غرب کشور بین عمرای مختلف که در منابع به کرات از آن یاد می شود می توان از پیوستن ( پناهنده شدن) وزیر “فخر الدین دیلمی” بنام “ابوالعباس کافی” به “ابوالنجم بدربن حسنویه” در بروجرد اشاره کرد. خاندان “حسنویه” که از حمایت آل بویه برخوردار بودند لرستان و بروجرد در اختیار داشته و بیشتر اوقات بروجرد را به عنوان مرکز انتخاب می کردند. لازم به یاد آوری است طبق بررسی ها و پژوهشهای انجام گرفته گنبد خانه مسجد جامع بروجرد که در حال حاضر یکی از قدیمی ترین بخشهای مسجد محسوب می شود در زمان حکومت ال بویه درحدود اوسط قرن چهارم هجری در خارج ازمسجد اولیه و قدیمی جامع شهر ساخته شده است.
      اما رونق بروجرد در زمان سلجوقی و انتخاب شدن اصفهان به عنوان پایتخت بیشتر شد . از رویداد های این دوره در بروجرد یکی قتل “خواجه نظام الملک توسی” بدست یکی از افراد فرقه اسماعیلیه می باشد نویسنده کتاب ” تجارب السلف” در این باره می گوید ” … و خواجه را در بروجرد که از شهر های لر کوچک است ، شخصی در زی صوفیان پیش آمد و بدست خواجه داد ، خواجه چون قصه بستدد آن شخص کاردی بر خواجه زد و آن جهان مکارم و فضایل را از پیش برداشت … ” مرحوم حسین حزین از محققان تاریخ بروجرد عقیده دارد که بقعه و بنای تاریخی امامزاده قاسم آرامگاه و مدفن خواجه نظام الملک می باشد؟ .
و دیگر زخ داد پیش آمده در این دوره در بروجرد را می توان یکی جنگ سلطان برکیا رق با ترکان خاتون همسر ملک شاه سلجوقی و دیگری مرگ سلطان برکیا رق در حوالی شهر بروجرد به سال 498 هجری قمری می باشد. همچنین شادروان حسین حزین معتقد است بنای امامزاده زواریجان در شمال شهر بروجرد مدفن برکیا رق می باشد ؟
     در زمینه وضعیت و اوضاع شهر بروجرد در زمان سلجوقی وجود اثار و تپه های باستانی در پیرامون شهر و مدارک سفالینه هایی که در کاوش های مسجد جامع و همچنین در حین احداث یک زیر گذر شهری در مرکز شهر بروجرد یافت شده گویای اهمیت و رونقی است که این شهر در دوره ی زمام داری سلجوقیان داشته است .
     در اویل قرن هفتم بروجرد نیز مانند دیگر شهرهای ایران دچار فتنه ی مغول شد ابن اثیر می گوید جنایاتی که مغولان در ری و همدان کردند در تاریخ دیده نشد و چون دانستند که محمد خوارزم شاه به طرف لرستان و همدان فرار کرده با لرستان و همدان همان کردند و ری کرده بودند .
     تیمور گورکانی در سال 788 در جریان فتوحات خود در ایران بروجرد و خرم آباد را مورد هجوم قرار داده است “شرف الدین علی یزدی” در کتاب خود “ظفر نامه” که شرح فتوحات تیمور می باشد دو بار از بروجرد تحت عنوان ” وروجرد” یاد کرده است .
     در زمان صفویه و با روی کار آمدن حکومت ملی و مرکزی درایران، بروجرد مرکز و محل تلاقی اختلافاتی بوده که بین شاهوردی خان حاکم لرستان و امیر تعیین شده از طرف دولت صفوی در همدان رخ داده که شرح آن در کتب تاریخی آمده است.
     پس از افشاریه در زمان زندیه و بخصوص قاجاریه شهر از رونق بسزایی برخوردار می شود در این دوره بروجرد حاکم نشین لرستان و گاهی خوزستان بوده و از شهر های بسیار مهم این منطقه بحساب می آمده و با جمعیت در حدود 40 هزار نفر ،بازار فعال و مال التجاره به مرکزی جهت خدمات دهی به کلیه شهر های پیرامون بدل گردیده است محفل درس و حوزه های علوم دینی فعال و بناهای عام المنفعه زیادی در آن ساخته شده است بسیاری از شاعران ، سیاحان و نوسیندگانی که از شهر دیدن کرده اند آنرا به نکویی ، زیبایی و سرسبزی توصیف ،درباره باغات پیرامون شهر و خانه باغهای ان مطلب نوشته اند .
مختصری در باره ی جغرافیای تاریخی شهرستان بروجرد
     اولین باری در کتب جغرافیایی از بروجرد نامبرده شده در سال 290 هجری قمری توسط ابن فقیه همدانی در کتاب فتوح البلدان است که به ذکر نام بروجرد بسنده کرده است . پس از او در مسالک الممالک استخری می نویسد ” بروجرد با وروگرد یا ورودگرد شهری است که حمویت ابن علی وزیر ال ابی دلف در ان منبری بر پا داشت ، شهری است پر نعمت میوه هایش به کرج و جاهای دیگر صادر می شود طولش نیم فرسخ و زعفران خیز است . فاصله اش تا کرج ده فرسخ و تا رامن چهارده فرسخ است .
     این حوقل در کتاب خود صوره الارض تعریف شده در سال 367 هجری قمری می نویسد ” بروجرد شهری است با منبری که بدست حمویه ابن علی وزیر آل ابی دلف انجام شد و فراخ نعمت و پر برکت و حاصلخیز است از میوه هایش به کرج و سایر نواحی حتی همدان و دینور می برند و طولش از عرضش بیشتر و در حدود نیم فرسخ است زعفران بسیار در انجا بدست اید ” .
     حمد اله مستوفی در نزهت القلوب از بروجرد به نیکی به یاد می کند” بروجرد از اقلیم چهارم است ، شهری است بزرگ و طولانی در ان دو جامع عتیق و حدیث بوده است اب و هوایش وسط است شرایطش نیکو و زعفران در ان بسیار بود ” و همچنین مستوفی در تاریخ گزیده از بروجرد بعنوان یکی از شهر های لر کوچک یاد می کند .
     از جمله نویسندگانی که در مورد بروجرد گفته یا نوشته اند می توان به :
- حدود العالم من المشرق الی المغرب
- معجم البلدان نوشته یاقوت حموی
- آثار االبلاد و اخبار العباد نوشته زکریا بن محمد بن محمود قزوینی
- مجمل تواریخ و القصص
وجه تسمیه واژه بروجرد
     آنچه مسلم است واژه بروجرد مرکب از دو واژه برو +جرد که تغییر یافته دو واژه ور+ گرد می باشد در لهجه محله بروجردی به “وری یرد” و لهجه لری به شکل “وروگرد” تلفظ می شود.این نام در کتب ومنابع جغرافیایی و تاریخی به بیش از 30 شکل مختلف نوشته و تلفظ شده است. اما کمتر کسی نظر قطعی در خصوص ابرازداشته است نویسنده گان و محقین متقدم و متاخر در بار ه این نام و وجه تسمیه آن نظراتی داده اند که از جلمه می توان به این موارد اشاره کرد:
     در کتاب مسالک الممالک استخری یکی از نام هایی که برای بروجرد ذکر می کند “ورودگرد “است همچنین در این کتاب ذکری از بازارگاههای ورودگرد می کند. چون مردم لرستان اغلب دامدار و چوپان بوده اند محصولات خود را در جایی می بایست مبادله کنند به همین دلیل در “ورودگرد"بازارگاه داشتند.که این مئسله در مورد بروجرد کاملا صدق می کند و این شهر در گذشته بسیار نزدیک به عنوان مرکزی جهت مبادله کالا و خدمات دهی به کلیه مناطق پیرامون از جمله عشایر بوده است.
     از جمله اين نويسندگان متاخر رضا قليخان هدايت مؤلف فرهنگ انجمن آراي ناصري اصل نام اين شهر را فيروزگرد دانسته و در توضيح آن نوشته است «شهريست ازبناههاي خسرو پرويز اكنون به بروجرد شهرت دارد».
     در كتاب گنج دانش نوشته محمد تقي خان،‌متخلص به “حكيم الملك” بروجرد را به «منوچهر» نسبت ميدهد.
     دكتر معين به نقل از فرهنگ اعلام مي‌نويسد «بروجرد ساخته شده ارداشك سيزدهم پادشاه اشكانيان است.»
      استاد دكتر سيد جعفر شهيدي كه از مشاهير اين ديار است در اين باره ميگويد:‌بروجرد تغيير يافته ويروگرد ميباشد. ويرو شاهزاده اشكاني دستور ساختن شهر مذكور را صادر نمود. اين شاهزاده در گوراب ‌حكومت مي كرد.
      استاد سعید نفیسی در مکتب استاد می نویسد:کلمه بروجرد در اصل از بروگرد بود این گونه آبادیها که درآخرآنها کلمه گرد آمده بسیار وکلمه"گرد” تبدیل به “جرد” شده از فعل کردن که اینجا ساختن و بنیاد کردند معنی می دهد و کلمه “برو” دراول بروجرد از ریشه برو بار به معنی میوه آمده…. استاد نفیسی همچنین مینویسد آبادیهای که در آخر آنها کلمه گرد آمده در دوره ساسانیان ساخته و بیان گذاری شده اند.

صفحات: 1· 2