فلسفه آزمایش الهی به تکامل رسیدن انسان یعنی رحمت الهی و برگشت انسان به‌سوی خداست و راهکارهای برون‌رفت و موفقیت از آزمایش، صبر، تقوا و تسلیم در برابر خداوند است. 

در فرهنگ قرآنی با توجه به ریشه لغوی کلمه که در بردارنده معنای تداوم و تکرار است و عبارت است از مجموعه برنامه‌های مستمر و مداوم که در رابطه با انسان و عملکرد و رفتار جاری است و از آن جایی که آزمایش یک سنت همگانی الهی است و تاثیر بسزایی در سعادت و شقاوت و پاداش و کیفر انسان‌ها دارد. لازم است که زوایای این بحث بررسی شود.

آزمایش الهی از نظر زمان و مکان یک امر مقطعی و منطقه‌ای نیست که مخصوص دوره و زمان خاصی باشد و یا به منطقه و کشور خاصی محدود شود و ساکنان نقاط دیگر از قلمرو و آزمایش الهی خارج شوند بلکه نسبت آزمایش و امتحان از این نظر دائمی و جهان‌شمولی است تا روزی که دنیایی وجود دارد و در آن نوع بشر زندگی می‌کند، آزمایش الهی هم وجود دارد و در قرآن متجاوز از بیست مورد امتحان و آزمایش به خدا نسبت داده شده است واین یک قانون کلی و سنت دائمی پروردگار است که برای شکوفا کردن استعدادهای نهفته و پرورش دادن بندگان آنان را می‌آزماید:

در آیه‌ای از قرآن کریم می‌فرماید:

«لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ  ^{(بقره/۱۵۵)}

و قطعاً شما را با چیزى از ترس، گرسنگى، زیان مالى و جانى و كمبود محصولات، آزمایش مى‏كنیم و صابران (در این حوادث و بلاها را) بشارت بده.

در آیه ای دیگری خداوند متعال می فرماید:

«أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُون ^{(عنکبوت/۲)}

آیا مردم گمان کردند به حال خود رها مي شوند و آزمایش نمي‌شوند».

«إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ

ما انسان را از نطفه مختلطى آفريديم و او را مى‌آزماييم».

انگیزه‌های الهی برای آزمایش:

تربیت و پرورش استعدادهای نهفته: بشر بر اثر کوتاهی ونارسایی دانش خود در رفع هر گونه ابهامی ناچار است از در آزمایش وارد شود در صورتی که همین حالت برای خدا محال است ولی او انگیزه ای دارد که می‌توان برای وضعیت رسیدن خوبی‌ها و تربیت و پرورش استعدادها نام برد وقتی انسان مورد امتحان قرار می‌گیرد آن چنان راه زندگی را می‌آموزد که مشکلات برای او به صورت امر عادی در می‌آید و برای ادامه زندگی فکر واندیشه خودرا به کار می‌اندازد وبرای رهایی خود چاره‌ای می‌اندیشد و کمالی را که قبلا به صورت زمینه در دل او وجود داشت به فعلیت کانل می‌رساند.

مقیاس پاداش‌ها و کیفرها: تا وقتی که انسان مورد آزمایش قرار نگیرد خوب و بدها ظاهر نمی‌شود و نمی‌توان برای آن پاداش و کیفر قرار داد، خداوند با آزمایش قرار دادن بندهایش و برای هر اعمال او پاداش و کیفر قرار می‌دهد و هرکس پاداش و کیفر اعمال خود را خواهد دید.

جداسازی نیکان و بدان: یکی دیگراز آزمایش‌های الهی جداسازی خوب از بد است و بهترین وسیله برای شناساندن خوب از بد درست از نادرست مؤمن از منافق آزمایش الهی است با این طریق همه گروه‌ها در یک صف قرار نمی گیرند واز یکدیگر تمیز داده می‌شوند.

«مَّا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ؛

هرگز خداوند مؤمنان را بر آنچه که هستند وا نمی گذارد وتا ناپاک را از پاک جدا سازد.

برخی از مواردی که در قرآن نام برده شده و از آن طریق بندهایش را مورد آزمایش قرار می دهد:

مشکلات و سختی‌ها: خداوند به وسیله مشکلات و سختی‌ها افراد بشر را مورد آزمایش قرار می‌دهد – مشکلات مانند کوره‌ای است که به آهن صلابت و استقامت می‌بخشد وانسان نیز در کوره حوادث ومشکلات پر قدرت ونیرومند می گرددزیرا خاصیت حیات این است که در برابر سختی ها مقاومت کند و آماده مقابله با آن گردد، سختی مانند کیمیا خاصیت انقلاب ماهیت را دارد و جان و روان آدمی را عوض می کند وبه اواستقامت وتحمل مشکلات را می‌دهد.

شرور وخیرها: حتی خوبی‌ها می‌توانند عاملی برای امتحان باشند، مثلابه کسی مال ثروت یا مسئولیتی که موجب افزایش آبرو وعزت است، می رسد ولی آن شخص نمی‌تواند به خوبی از چنین موقعیتی استفاده کند و شیطان او را گمراه می‌کند خداوند در قرآن کریم می فرماید:

«وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَة ^{(أنبیاء/۳۵)}

و ما شما را با بدی‌ها و خوبی‌ها آزمایش مي‌کنیم».

فراوانی نعمت: گاه خداوند با وفور نعمت به بندگانش را مورد آزمایش قرارار می‌دهد که گروهی را غرق در نعمت می‌کند وامکانات مادی را در اختیارش قرار می‌دهد تا از این طریق ببیند که بنده‌اش شکر نعمت می‌کند و به فقرا کمک می‌کند یا غرق در غرور وخودخواهی و خود بینی می‌شود.

«لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيه ^{(طه/۱۳۱)}

و هرگز چشمان خود را به نعمت های مادی که به گروه هایی از آنان داده ایم میفکن، این‌ها شکوفه‌های زندگی دنیاست تا آنان را در آن بيازماييم.

فقر ونداری: خداوند مهربان گاهی بندهایش را با فقر و نداری مورد آزمایش قرار می‌دهد تا از این طریق ببیند بنده اش بازهم شکر گذاری پروردگارش است یا با این فقر ونداری کفر می ورزد راهشش را عوض می کند.«وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ و این چنین بعضی از آن ها را با بعض دیگر آزمودیم».

فرزند: خداوند در قرآن کریم می فرماید مال ها وفرزندان شما مایه امتحانتان می باشند:

إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلادُكُمْ فِتْنَة^{(تغابن/۱۵)}

اموال و فرزندانتان فقط وسيله آزمايش هستند.

زیورآلات: زیور آلات روی زمین نیز یکی دیگر از مواردی است که خداوند آن را برای آزمایش بندگانش قرار داده است که در قرآن کریم می فرماید ما آنچه را که در روی زمین است زیور آن قرار دادیم تا بیازماییم که کدام یک نیکوکارتر است:  إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا * وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیها صَعِیداً جُرُزاً البتّه ما آنچه را روی زمین است، زینت برای آن قرار دادیم تا آنان را بیازماییم که کدامشان بهتر و نیکوتر عمل می کنند.  و ما (سرانجام) آنچه را روی آن است، به صورت خاک و زمینی بی‌گیاه قرار می‌دهیم.

خداوند حتی پیامبران خود را نیز مورد آزمایش قرار داده است:

۱-حضرت ابراهیم علیه السلام:

«وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ؛

و چون پروردگار ابراهیم، وی را با صحنه هائی بیازمود و او بحد کامل آن امتحانات را انجام بداد، بوی گفت: من تو را امام خواهم کرد ابراهیم گفت: از ذریه ام نیز کسی به امامت خواهد رسید فرمود عهد من بستمگران نمی‌رسد».

مثلا: حضرت ابراهیم علیه اسلام از طریق فرزندش اسماعیل آزمایش شد خداوند به او فرمود فرزندت را به قربانگاه ببر وبرای من قربانی کن و حضرت ابراهیم علیه السلام این کار را کرد ولی مشیت خداوند این بود که فقط امتحانی گرفته شود وحضرت اسماعیل علیه السلام ذبح نشد وخداوند برای قربانی قوچی فرستاد وچندین بار در جاهای دیگر مورد آزمایش خداوند قرار گرفت مانندبردن همسر و فرزند به صحرای خشک و بی آب و علف مکه یا شکستن بت ها و در آتش افکنده شدن.

۲-حضرت ایوب علیه السلام:

پیامبری بود که از انواع نعمت‌های مادی و معنوی همچون خیل گوسفندان، مزارع سرسبز، محصولات کشاورزی، پسران تنومند بهره مند بود و البته زبانی شکرگزار و دستی گشاده داشت شیطان به خداوند گفت: سپاس گویی ایوب به دلیل آن است که در سختی نیفتاده اگر او نیز در تنگنای زندگی قرار بگیرد، زبان شکر در کام فرو خواهد برد. خدای متعال برای اینکه به شیطان بفهماند شکر ایوب به دلیل مال و وثروت نیست بر همة آ نچه ایوب داشت قلم نیستی کشید؛ گوسفندانش مردند خیل گاو و شترانش به گوسفندانش پیوستند مزارعش را آفت خشکی فرا گرفت و پسران دلبندش زیر آوار داغی بزرگ بر دل پدر نهادند اما حضرت ایوب ناسپاسی نکرد وچندین سال سختی را تحمل کرد وشکر گذار پروردگارش بود.

نکته : همه امامان معصوم علیه السلام به آزمایش های شدیدی مبتلا شدند که از همه جانسوزتر، واقعه ی کربلا است که آزمایش های دشوار فراوانی در یک جا جمع شد و پیروز و سرافراز واقعی در این میدان، حضرت امام حسین ^{علیه السلام} است و خداوند بزرگ به خاطر همین آزمایش پاداش او را در سه چیز قرار داد:

۱. شفای هر دردی را در تربت آن حضرت قرار داد

۲- شفاعت بندگانش را به آن حضرت داد

۳- امامت را در نسل آن حضرت^{(علیه السلام)} قرار داد.

یکی از بحث‌های کلیدی معارف قرآنی امتحان وآزمایش است که در آیات متعددی از آن سخن به میان آمده است. آزمایش و امتحان برای زندگی ضروری است وبدون آزمایش بشر روی تکامل را نخواهد دید به همین دلیل هیچکس از آزمایش الهی مستثنی نیست حتی مقرب‌ترین افراد نیز مانند پیامبران و امامان نزد خداوند مورد آزمایش قرار می‌گیرند. خداوند برای اینکه بندگانش را تربیت و پرورش و استعدادهای او را شکوفا کند و خوب و بد را از هم دیگر جداسازی وپاداش و کیفر را براساس اعمالی که انجام داده است به او دهد او را مورد آزمایش قرار می‌دهد تا به او بفهماند که در همه حال خداوند از تمام اعمال او آگاه است. پس ما باید بدانیم هیچ چیز خداوند در این دنیا بی‌حکمت نیست، امید است که از آزمایش‌های الهی سربلند بیرون بیاییم.

 

یادداشت: رسول مبارک آبادی

ایکنا