قدم دوم «برنامه ريزي» است. به ياد داشته باشيد كه شايد هستند كساني كه نمي خواهند خوش اخلاق باشند و يا اگر هم بخواهند نمي توانند خوش اخلاق باشند. پس حالا كه خدا به شما عنايت نموده و به اينجا رسيديد كه هم مي‌خواهيد و هم مي توانيد خوش اخلاق باشيد با برنامه و نظم عمل كنيد. زيرا كه ممكن است آن خواست زيباي دروني تان را از دست بدهيد بنابراين يك برنامه دقيق و مناسب با شرايط و توانايي هاي خود تنظيم كنيد، مقصودم اين است كه سنگ بزرگ نشان نزدن است يعني كارهايي كه متناسب با اشخاصي چون عارفان و زاهدان است براي خود قرار ندهد بلكه شرايط و توانايي خود را خوب و درست به دور از افراط و تفريط بشناسيد و سپس برنامه ريزي كنيد.

قدم سوم «عمل بر طبق برنامه» است. همان‌طوري كه مي دانيد برنامه هر قدر هم كه خوب و بي نقص باشد تا زماني كه به مرحله عمل نيايد ارزش آن همان مقدار است كه در صفحات كاغذ بماند و به عبارتي ديگر اگرچه براي رسيدن به اهداف بلند داشتن برنامه اي خوب، لازم و ضروري است ولي به تنهايي كافي نيست بلكه بايد عمل هم به آن اضافه گردد تا به نتيجه رسيد بنابراين لازم است كه با اراده قوي و تصميم جدي به برنامه ها عمل نمود و منتظر نتيجه ماند.

براي موفقيت در اين مرحله مي توانيد از قاعده «مشارطه ـ مراقبه ـ محاسبه و معاقبه» استفاده نماييد، چون اين قاعده‌اي است كه بزرگان دين به آن عمل نموده و هم چنين به ديگران توصيه نموده اند. منظورشان اين است كه مثلا هر شب با خودتان شرط كنيد كه فردا دروغ نگوييد ـ نسبت به مادرتان خشمگين نشويد اگرچه حق با شما باشد ـ … و فردا مراقب خودتان باشيد كه به شرطتان عمل كنيد و شب كه به رختخواب رفتيد كاغذ و قلمي را آورده و از خودتان حساب بكشيد و ببينيد چه كرديد، اگر در انجام شرط هايتان موفق بوديد خدا را شكر نموده و از او بخواهيد كه شما را در ادامه كار موفق بدارد. و اگر خداي ناكرده موفق به انجام شروط خود نشديد خودتان را تنبيه كنيد مثلاً صدقه بدهيد و يا از يك وعده غذا خود را محروم سازيد و … اين تنبيه به طور كلي نسبت به هركس متفاوت است و هركس خود را بهتر مي شناسد. اين نكته را به ياد داشته باشيد كه اگر در روزهاي آينده نيز موفق به انجام آن نشديد روحيه تان را از دست ندهيد و هرگز از شكست نهراسيد بلكه با تصميم قاطع تر ادامه دهيد تا به نتيجه برسيد و بدانيد «نابرده رنج گنج ميسر نمي‌شود، مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد». بنابراين هرگز نااميد نشويد و يقين بدانيد كه اين شدني است و شما مي توانيد موفق به انجام آن بشويد.

نكته مهم در اين مرحله، «تلقين» است. تلقين به خود در تقويت اراده اثر قابل ملاحظه اي دارد. بنابراين هر روز جملاتي را به خود تلقين كنيد مانند: «من اراده لازم براي انجام كارهايم را دارم»، «هيچ چيزي نمي تواند اراده ام را متزلزل كند»، آنچه را كه به نظرم انجام دادني است انجام مي دهم، هيچ قدرتي نمي تواند مرا از آن باز دارد». «اراده من هر روز محكم تر مي شود»، «بر من لازم است كه موفق شوم زيرا موفقيت از آن نيرومندان است». نيز مي توانيد اين جملات را در معرض ديدتان نصب كنيد تا ذهنتان از آن باور سازد.

تذكر: تقويت اراده تدريجي است. براي بدست آوردن اراده اي قوي و محكم، تدريجي بودن آن و نياز به تمرين و ممارست امري لازم و ضروري است. گمان نكنيد مي توانيد به طور دفعي و بدون هيچ تلاشي، به آن دست يابيد. بنابراين كاملاً به خود مطمئن باشيد كه مي توانيد روحيه خود را تغيير دهيد ولي براي نتيجه گيري عجول نباشيد. با خود فكر كنيد كه بايد حداقل يكسال روي خود كار كنيد و اگر چنين كنيدحتماً پس از آن دگرگون خواهيد شد. و مطمئن باشيد هر لحظه نسبت به لحظه قبل موفق تر خواهيد بود. راهكارهايي جهت درمان و رفع خشم و پرخاشگري:

1. ۱. همواره به بي نتيجه بودن عصبانيت انديشه كنيد و بدانيد كه حالات عصبي، نه تنها هيچ مشكلي را حل نخواهدكرد بلكه گره ها را كورتر خواهد كرد. چون عقل به هنگام عصبانيت توانايي خود را از دست مي دهد. بنابراين براي فرار از وضعيت خشم، بهترين راه اين است كه آن مكان را ترك كنيد و يا اگر ايستاده ايد بنشينيد و اگر نشسته ايد دراز بكشيد. و خلاصه اين‌كه سعي كنيد هيچ تصميمي نگيريد و حفظ آرامش بهترين چيز است.(1)
2. ۲. يكي از عوامل خشم و پرخاشگري، بدبيني است. بنابراين سعي كنيد در زندگي خوشبين باشيد و هيچ گاه عينك بدبيني را جلوي ديدگان خود نگذاريد و بكوشيد خوبي هاي افراد را مورد توجه قرار دهيد و كژي هاي آنان را در رابطه با خود حتي الامكان به فراموشي بسپاريد. بنابراين اگر مي خواهيد از زندگي خود لذت ببريد و دوست داريد كه هميشه مورد احترام ديگران باشيد نه تنها بدبين نباشيد بلكه خوشبين باشيد. و در نظر داشته باشيم كه ديگران نيز مثل ما انسانند و ممكن است دچار خطا و لغزش شوند.
3. ۳. سعي كنيد تا جايي كه امكان دارد همواره بدي هاي ديگران خصوصاً افراد خانواده و فاميل را با خوبي پاسخ گوييد و هرگز كينه آنان را به دل نگيريد و اصلا فكر انتقام گيري را هم نكنيد.(2) بر خودتان مسلط باشيد و به جاي اينكه به فكر كينه توزي و انتقام باشيد به اين فكر كنيد كه آنها الآن عصباني بوده و متوجه نيستند و به زودي خواهند فهميد و از كرده خود پشيمان شده و شما در آن روز سربلند هستيد چون هيچ نوع كار بدي از شما سر نزده است و با اين كار مورد احترام و تحسين آنها قرار خواهيد گرفت.
4. ۴. از حساسيت بيش از حد در هر زمينه بپرهيزيد و بدانيد دنيا را تنها بر اساس سليقه من و شما درست نكرده اند. متوجه باشيد كه ديگران نيز داراي فكر و احساسات متنوع و بعضاً مختلف هستند و بر اساس همان ها نيز عمل مي كنند. بنابراين به آنچه كه در گوشه و كنار محيط شما مي گذرد حساسيت غير معقول نشان ندهيد.
5. ۵. هميشه كم توقع باشيد و در هر مسأله اي ابتدا از ديگران انتظار بدترين برخورد را داشته باشيد و خود را براي تحمل آن آماده كنيد. اين مسأله باعث مي شود، كه برخوردهاي بد شما را عصباني نكند و هم چنين برخوردهاي خوب و بهتر از مورد انتظار شما، در شما ايجاد خوشنودي نمايد. در حالي كه اگر هميشه انتظار برخورد خوب داشته باشيد چه بسا نتيجة عكس خواهيد گرفت. به ياد داشته باشيم از كاه كوه نسازيم به اشتباه ديگران فقط به عنوان يك اشتباه نگاه كنيم نه يك كوه از خطا.
6. ۶. در برابر مشكلات و گرفتاري‌ها بسيار صبور باشيد و در صورت مواجه شدن بايك مشكل، خودتان را نبازيد و بدون اينكه عصباني شويد به اين سخن زيبا توجه كنيد «در هر پيشامد بدي احتمال اين كه خير دنيا يا آخرت شما در آن باشد وجود دارد». بنابراين بر خدا توكل كنيد و صبور بايد و به رحمت خدا كاملاً اميدوار باشيد و اين شعر را زمزمه كنيد:

                         خدا گر ز حكمت ببندد دري        ز رحمت گشايد در ديگري

7. ۱. تحمل شنيدن نظرات ديگران را داشته باشيد و سعي كنيد بدون اينكه عصباني شويد انتقادات و نظرات ديگران را با احترام گوش نموده و بررسي كنيد اگر درست بود حتماً بپذيريد و الا با دليل و منطق آنرا رد كنيد، مگر خودتان از ديگران همين انتظار را نداريد؟ در تذكر دادن و انتقاد از ديگران دقيق باشيم، گاهي ناراحتي ها از روش نادرست خود ما شروع مي گردد. مثلا با انتقاد نابجا باعث تندي ديگري و سپس ناراحتي خود مي شويم. از انتقادهاي پي در پي پرهيز كنيم. صفات مثبت ديگران را بيان كنيم. به نزديكان خود اظهار علاقه و دوستي كنيم. در جلوي ديگران به كسي تذكر ندهيم، و …
8. ۲. صله رحم در روايات زياد سفارش شده است. مخصوصاً پدر و مادر. ارتباط صميمانه با خويشان، گشاده‌گي روح و حُسن خلق را به ارمغان مي آورد.
9. ۳. با افراد و دوستان خوش خلق و عاقل و عامل معاشرت كنيد امام علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايند: «صحبة الولي اللبيبِ حياةُ الروح»(3) همراهي و هم نشيني با دوست عاقل، حيات روح است. اگر دوستي واقعاً عاقل باشد، عامل هم خواهد بود و دوست عامل، انسان را به عمل دعوت مي كند. عمل هم نشاط را به دنبال دارد.
10. ۴. احسان و نيكي به خويشان و دوستان، تخم محبت و دوستي را در دل ها مي نشاند. حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايند: “سبب المحبّة، الاحسان(4)"، احسان، آفريننده محبت است.
11. ۵. در تصميم گيري ها حتي الامكان با افراد عاقل و پخته مشورت نماييد، و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهيزيد.
12. ۶. از تفريحات سالم و تقويت كننده اراده مانند كوهنوردي و حركات كششي كه اعصاب بدن را تقويت مي كند، طناب زدن و نفس عميق در هواي آزاد و پاكيزه، موجب تندرستي، نشاط روحي و روحيه اميدوار مي شود و … نيز استفاده كنيد.
13. ۷. با مطالعه سيره و روش پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمه ـ عليهم السّلام ـ و بزرگان دين، از حالات و گفتارهاي آنان درس بگيريد و ببينيد كه با اخلاق نيك آنان، چقدر مردم مسلمان شدند.
14. ۸. چه بسا انسان در باطن، به علتي محزون باشد ولي نبايد روي خوش و ظاهر گرم و گيراي خود را از كف بنهد. مولا علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايند: «البشاشة حبالة الموّدة، بشاشي و گشادگي چهر، دام دوستي است»(5).
15. ۹. با قرآن و كتاب هاي اخلاقي زير مأنوس باشيد:

-. «نقطه هاي آغاز در اخلاق عملي» نوشته آيت الله مهدوي كني

-. كتاب هاي اخلاقي آيت الله دستغيب مثل «گناهان كبيره» و «قلب سليم»

-. معراج السعاده، ملا احمد نراقي

-. «نامه ها و برنامه ها» حسن زاده آملي

-. «خودسازي» ابراهيم اميني

-. «رسالة لقاء الله» ميرزا جواد ملكي تبريزي

-. «چهل حديث» حضرت امام خميني

16. ۱. گذشت و اغماض از بدي هاي ديگران، محبت ورزي نسبت به بندگان خدا.
17. ۲. امانت داري.
18. ۳. راز داري.
19. ۴. استفاده از تجربه هاي ديگران.

تذكر 1) با خواندن و دانستن اين مطالب هيچگاه به مقصود نمي رسيد مگر اينكه به آنها درست و مداوم عمل كنيد كه ان شاء الله به نتيجه خواهيد رسيد.

تذكر 2) به ياد داشته باشيد كه اخلاق خوش و داشتن روابط منطقي با ديگران دو فائدة اساسي دارد:

1. ۱. بهداشت رواني و جسماني براي شما به ارمغان مي آورد و باعث نشاط فرد مي شود. برخي افراد به خاطر ناراحتي هاي سريع باعث سردرد، زخم معدة خود مي شوند.
2. ۲. گذشت و اخلاق خوب شما را نزد ديگران محبوب مي كند و حمايت ديگران را جلب مي كند.

پی نوشت:

1. ۱. قمي، عباس، خلاصه معراج السعاده، مؤسسه در راه حق1370، ص 48 ـ 47.
2. ۲. افروز، غلامعلي، روان شناسي و تربيت كودكان و نوجوانان، انجمن اولياء و مربيان، چاپ نهم، 1380، ص 80.
3. ۳. محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، مركز النشر مكتب الاعلام الاسلاي، چاپ اول، سال 1362، ج5، روايت 247.
4. ۴. پيشين، جلد 2، روايت 3992.
5. ۵. پيشين، جلد 1، ص 418، روايت 1708.