یکی از صفات رذیله، ریبه است که ضدّ یقین می‏باشد. ریبه، تزلزل نفس بر اثر گمان، وسوسه، شک و گمان نامعتبر، حسرت و تخیّل است.

     در مجمع البحرین آمده است:

     ماهیت ریبه، نا آرامی و تزلزل نفس است. [ از این‏رو به زنی که در موقعیّت حیض قرار دارد، ولی حایض نمی‏شود، مترابة گویند، زیرا در شک و تردید است و احتمال بارداری و جز آن را می‏دهد.]

     گاهی نفس، برخوردار از اطمینان است و نا آرامی و تزلزل در آن نیست که این حالت، «یقین» نامیده می‏شود. چنان که خداوند متعال می‏فرماید:

     «انّما المؤمنون الذین امنوا باللَّه و رسوله ثمّ لم یرتابوا…»[1].

     همانا مؤمنان راستین، فقط کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آوردند و تردید روا نداشتند…

     و نیز می‏فرماید:

     «… اولئک کتب فی قلوبهم الایمان و ایّدهم بروحٍ منه…»[2].

     آنان کسانی هستند که بر قلبهایشان ایمان نگاشته شد و خداوند با روحی از جانب خویش آنان را تأیید فرمود…

      یقین در نتیجه یاد خداوند متعال حاصل می‏گردد. خدای متعال می‏فرماید:

     «… الا بذکر اللَّه تطمئن القلوب.»[3].

     … هان! دلها با یاد خدا آرام می‏گیرد.

     و گاهی نفس، مضطرب و متزلزل می‏گردد و به ناآرامی، اندوه، غم و ترس دچار می‏شود و پیوسته دستخوش توهّمات، خیال‏ پردازیها و وسوسه‏ ها می‏گردد و هیچ آرام و قراری نمی‏یابد.

     پس، آنچه تا کنون بیان کردیم نتیجه می‏دهد که یقین دارای اضداد بسیار است، و لفظ واحدی که همان ریبه است، همه آنها را در برمی‏گیرد. در واقع، «ریبه» یک مفهوم کلّی است که آن اضداد، مصادیق آن به شمار می‏روند.

     می‏ توان گفت که جهل و مصادیق آن - اعم از جهل بسیط، جهل تردیدی و جهل مرکب - نیز از اضداد یقین است، زیرا یقین، نوع خاصّی از علم و یکی از مراتب آن است.

     منظور از «جهل بسیط»، نداشتن علم است و نقیض علم - از باب عدم - و نقیض یقین شمرده می‏شود. منظور از «جهل تردیدی»، شک پایدار است که آن نیز از اضداد علم به شمار می‏رود. زیرا آن هم، ناآگاهی از واقعیّت و نفس‏الامر است. از این‏رو اگر نفس، حالت یکسانی نسبت به یک امر و نقیض آن داشته باشد، ناگزیر این حالت نیز ضدّ یقین است.

     و منظور از «جهل مرکب»، علم نداشتن به واقعیّت و نفس‏الامر است، در حالی که انسان می‏پندارد که عالم است. این حالت نیز ضد علم و قهراً ضدّ یقین می‏باشد.

     پس یقین دارای اضداد بسیار است که بیان و اثبات رذایل آنها و مفاسدی که بر آنها مترتّب می‏شود، لازم و ضروری است. بلکه می‏توان گفت که صفاتی همچون قساوت، کوردلی و غفلت از اضداد یقین یا نقیض آنند.

     بحث درباره این‏گونه ضدّ و نقیضها به زودی در جای خود خواهد آمد.

• اقسام ریبه

  • شک ناپایدار

  • اوهام و خیالات

  • حسرت و اندوه

  • وسوسه

    • اقسام وسوسه

    • آیاتی درباره وسوسه

    • روایات مربوط به وسوسه

  • جهل

    • جهل بسیط:

    • جهل مرکب:

    • جهل متردد:

      • راه درمان وسواس

    • روایاتی چند درباره مذمت جهل

• آیاتی درباره شک و تردید

1. قرآن، حجرات / 15.
2. قرآن، مجادله / 24.
3. قرآن، رعد / 28.

صفحات: 1· 2