| « نزدیک‌ترین افراد به پیامبر در قیامت چگونه‌اند؟ (صوت + متن) | عدالت اجتماعی از منظر علامه طباطبایی » |
شایعه و اثرات آن در جامعه انسانی
نوشته شده توسطرحیمی 17ام آذر, 1397
انسان، موجودی اجتماعی است و به حکم سرشت خویش، ناگزیر از ایجاد ارتباط با دیگران است تبادل اندیشه و دریافت اطلاعات، از اساسی ترین انگیزه های ارتباط افراد با یکدیگر است. در جریان این ارتباط و تعامل اجتماعی، بخش قابل توجهی از گفته ها و شنیده های روزانه انسان ها را شایعات یا خبرهای ساختگی تشکیل می دهند. شایعه می تواند به مثابه یکی از عوامل اضطراب در جامعه ظاهر شده، موجب چیرگی روح یأس و سکون در بین افراد جامعه باشد.
شایعه چیست؟
در لغت نامه دهخدا، شایعه، چنین معنا شده است:
«در تداول امروز، خبرهای بی اصل است که در میان مردم، بر سر زبان ها باشد».(1)
اما به بیان علمی تر:
«شایعه، عبارت است از: پیامی که در میان افراد جامعه، دهان به دهان می گردد ولی واقعیت، آن را تأیید نمی کند».(2)
در کتاب روان شناسی شایعه، تعریفی دقیق تر برای شایعه، بیان شده است و آن این که: «شایعه یک موضوع خاصّ گمانیِ بدون وجود ملاک های اطمینان بخش رسیدگی است، که معمولاً به صورت شفاهی، از فردی به فرد دیگر انتقال می یابد».(3) در این تعریف، بر یکی از ویژگی های خاص و مرکزی شایعه تأکید شده است و آن، اصرار بر این است که شایعه در غیاب ملاک های اطمینان بخش رسیدگی، ساخته می شود. این محک، وجه تمایز شایعه از اخبار است.
ما همیشه به سادگی نمی توانیم، حضور یا غیاب ملاک های مطمئن رسیدگی را درک کنیم. از این رو نمی توانیم بگوییم که آنچه می شنویم، آیا واقعیت دارد یا ساختگی است. به منظور تمیز اطلاعات (اخبار) از شایعات، باید نزدیکی یا دوری مدرک و سند شایعه را از حقیقت بدانیم. در شایعه، منبع خبر، کم رنگ است و غالبا با جملاتی مانند: «می گویند که…، راستی شنیده ای که،….، یکی از افراد با اطلاع گفت که…» آغاز می شوند.
شایعه چه زمانی ساخته می شود؟
شایعات، به هنگام فقدان خبر، ساخته می شوند. وقتی افراد، بسیار مشتاق خبرگیری و آگاهی از واقعه و موضوعی هستند، اما قادر به کسب اطلاعات مورد اطمینان نباشند، پذیرای شایعه می شوند. و برعکس، وقتی افراد جامعه از آگاهی خود، بر حوادث، مطمئن باشند به ارائه غیرضروری مطالب ساختگی تمایل نخواهند داشت. به عبارت دیگر، وقتی گروه ها و افراد یک جامعه از مجاری قانونی و صحیح، اطلاعات و اخبار را به دست نیاورند، زمینه برای رواج شایعه، مهیّا می شود.
کارکرد شایعه
به عقیده جامعه شناسان، شایعه، پدیده ای است اجتماعی که هم می تواند کارکرد مثبت داشته باشد و هم کارکرد منفی ؛ امّا گویا کارکرد منفی شایعه، بیش از کارکرد مثبت آن است.(4) ایجاد فضای ناسالم و به خطر افتادن امنیت عمومی، انحراف افکار عمومی از اهداف اصلی به سوی اهداف جزئی، ایجاد تفرقه، رویارویی و صف بندی اقشار مختلف جامعه، ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از دولتمردان، کاهش اعتماد مردم به وسایل ارتباط جمعی داخلی و روی آوردن به منابع غیر رسمی و از همه مهم تر، گسترش ناامنی، ترس، اضطراب و نگرانی را می توان از مهم ترین کارکردهای منفی شایعه برشمرد.
برای روشن شدن نقش شایعه پراکنی در ایجاد فضای ناامنی و اضطراب به بررسی یک نمونه تاریخی می پردازیم. ادموند تایلور در کتاب خود به نام «راهبُرد وحشت» (منتشر شده در 1940م) توضیح می دهد که در آن ایّام، در جریان جنگ دوم جهانی، چگونه آلمان ها هنگام آماده شدن برای حمله، قربانیان خود را در داستان های وحشت آور و مطالب القا کننده احساس شکست، غرق می نمودند. آنها با استفاده از رادیو، شایعات را در داخل کشورهای طرف جنگ، پخش می نمودند. این نوع داستان ها هم زمان با طرح قریب الوقوع بودن تهاجم نظامی، خبر نزدیک بودن مذاکرات صلح را نیز پخش می کردند. هدفِ این نوع شایعات، ایجاد سردرگُمی و تضعیف روحیه بود. از این طریق، صداقت دولت های متّفقین (رو در روی آلمان) و قابلیتشان در کمک به کشورهای مضطرب، در هاله ای از تردید و ابهام فرو می رفت.
آلمانی ها هم زمان با آن داستان های دروغین، اخبار بی اساس پیروزی بزرگ لهستان و فرانسه را پخش می کردند، تا موجب شکل گیری امیدهای بی جا و نادرست شوند. این امیدهای دروغین به زودی به ناامیدی و در نتیجه، وحشت و اضطراب بیشتر منتهی می شد.(5)
شایعه هرگز چیزی را ثابت نمی کند. بلکه از طریق ایجاد بی اعتمادی، کار خود را به انجام می رساند. شایعه می تواند حوادث را در هاله ای از دود قرار دهد تا درک حقیقت وقایع، به آسانی و برای هر کسی میسّر نباشد.
انواع شایعه
از دیدگاه های مختلف می توان شایعه را تقسیم بندی کرد. بایسا(6) جامعه شناس روسی، شایعه را از جهت نوع ظهور و بروز اجتماعی آن به انواع ذیل، تقسیم بندی می کند:
1 . شایعات خزنده: مانند شایعاتی که آرامْ صورت می گیرد. این شایعات، به صورت درگوشی و پنهانی منتقل می شوند.
2 . شایعات شناور (غوّاص): این نوع شایعات، در صورتی که شرایط، مساعد باشند ظاهر می شوند و در غیر این صورت، مخفی می مانند تا در موقعیتی خاص و مناسب، ظاهر شوند، مانند شایعات مربوط به محیط زیست.
3 . شایعات تند و سریع: این گونه شایعات در مقطع زمانی کوتاه، گروه وسیعی را در بر می گیرند و با واکنش سریع مردم رو به رو می شوند، مانند شایعاتی در مورد قیمت برخی از کالاهای اساسی (گران شدن قیمت مرغ و…).
4 . شایعات شیطانی: این قبیل شایعات در زمان اضطراب و نگرانی مردم، شایع می شوند و چون مردم در حالت ترس و وحشت به سر می برند، آماده پذیرش خبر کذب هستند. این نوع شایعات در زمان های بحران (همانند جنگ و قحطی) به صورت حادّ، منتشر می شوند.
5 . شایعات وحشت: این گونه شایعات به منظور ایجاد رُعب و وحشت، شایع می شوند و هدف آنها ایجاد فضای ترس و وحشت و ناامیدی در میان اقشار جامعه است. این دسته از شایعات نیز در زمان جنگ، رواج بیشتری می یابند.(7)
چرا شایعات رواج پیدا می کنند؟
هر پدیده اجتماعی برای پیدایی و پایایی خود، نیاز به تحقّق یک دسته شرایط ویژه دارد. شایعه نیز یک پدیده اجتماعی است که برای انتشار و پذیرش، نیازمند تحقّق شرایطی است. حال، سؤال این است که چه شرایط و عناصری لازم است تا شایعه بتواند رواج یابد و (به تعبیر ساده تر) به راحتی سفر نماید؟
صاحب نظران دو شرط اساسی را برای رواج شایعه بیان نموده اند: نخست آن که موضوع شایعه باید برای گوینده و شنونده، دارای اهمیّت باشد. اگر موضوعی برای افراد، جالب توجّه و با اهمیّت باشد، به شایعات مربوط به آن موضوع، ممکن است توجّه کنند ؛ اما این شرط به تنهایی کافی نیست. شرط دوم، این است که درباره آن موضوع، ابهام وجود داشته باشد. پس علاقه افراد جامعه به موضوع و وجود هاله ای از ابهام در موضوع، دو عنصر اساسی در رواج شایعات است.
مثلاً یک فرد ایرانی، شایعاتی را در مورد گاوبازان اسپانیایی رواج نمی دهد ؛ زیرا این موضوع برای او اهمیتی ندارد ؛ هرچند ممکن است موضوع از ابهام زیادی برخوردار باشد. امّا ابهام به تنهایی، شایعه را پخش یا حفظ نمی کند. از سوی دیگر، اهمّیت نیز به تنهایی موجب رواج شایعه نمی شود. مثلاً این که من در امتحان کنکور موفّق بوده ام، برایم بسیار با اهمّیت است ؛ اما به شایعات مربوط به این که زیاد درس خوانده ام یا کم خوانده ام توجّهی ندارم ؛ زیرا خودم واقعیت را می دانم، و با وجود علم به واقعیت و نبود ابهام، شایعه، رواج پیدا نمی کند.
ذکر این نکته شایان توجّه است که: با توجّه به این دو عنصر اساسی، شرایط، در زمان جنگ برای پخش و نشر شایعه مهیّاتر است ؛ زیرا مسائل نظامی از بیشترین اهمیّت برخوردارند، و از طرفی، لزوم حفاظت از اطلاعات نظامی، موجب بروز ابهامات بسیار در این موضوعات می شود. لذا سرعت نشر و پذیرش شایعه در زمان جنگ، بیش از هر زمان دیگر است، و بدیهی است که در این زمان، قدرت شایعه در اضطراب آفرینی نیز بیشتر می شود.
انگیزه های شایعه پراکنی
شایعه پراکنی همانند همه کنش های اجتماعی، نیازمند به وجود انگیزه هایی است که شخص را به انجام دادن آن سوق می دهند. این که افراد به چه انگیزه ای شایعه را می سازند و یا آن را می پراکنند، از جمله بحث هایی است که روان شناسان اجتماعی و جامعه شناسان به آن پرداخته اند. اصولاً شایعه بر اساس سه رشته از احساسات انتشار می یابد: ترس، امید و تنفّر. انسان ها هنگامی که از پدیده ای احساس ترس داشته باشند یا از موضوعی احساس تنفر کنند و یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن، برخوردار هستند.
افراد، شایعه را به این دلیل تکرار می کنند که بعضی از نیازهای آنان از این طریق، ارضا می شود. شایعه ای که سوء ظن یا تنفّر را به همراه دارد یا شایعه ای که ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجان های گوینده شایعه تقویت می شود.
زمانی که افراد زیادی از اقشار جامعه در زندگی فردی و یا حیات جمعی خود، به هر دلیلی از جمله فشارهای روانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… همواره به طور جدّی، نگران و مضطرب باشند، انگیزه ساخت و شیوع شایعه بیشتر می شود. در حقیقت، شایعه به گونه ای با ناامنی و اضطراب همراه است، که هر قدر عدم امنیّت روانی و اضطراب در میان افراد فزونی یابد، به همان میزان، شایعات هم بیشتر می شوند.
بدین ترتیب، می توان نتیجه گرفت که: بین «شایعه» به عنوان پدیده اجتماعی و «اضطراب» به عنوان پدیده ای روانی، تعاملی دو سویه وجود دارد؛ بدین معنا که از یک سو، اضطراب از انگیزه های ساخت و رواج شایعه است و از سوی دیگر، شایعه نیز در پیدایی اضطراب، مؤثّر است.
راه کارهای مقابله با شایعه و شایعه پراکنی
همه می دانیم که شایعه، پدیده ای است زشت که بر بهداشت روانی جامعه تأثیر منفی دارد. حال، سؤال این است که آیا راه کاری برای مقابله با این پدیده وجود دارد؟ پیش از پاسخ، ذکر این نکته لازم است که تکذیب یک شایعه، در جلوگیری از رواج شایعه، کافی نیست. به هر حال، پذیرش شایعه از طرف جامعه، منطق روشنی ندارد و غالب افراد ناآگاهی که آن را می شنوند، ممکن است آن را بپذیرند و در رواج آن نیز سهیم باشند.
بهترین راه مقابله با شایعه، توسعه روابط و فراهم آوردن این امکان است که مردم از مسائل جدّی جاری در جامعه، آگاه باشند. وقتی مردم نسبت به واقعیّت امری اطمینان حاصل نمودند و دریافتند که چیزی از آنها پوشیده نیست، فرایند شایعه پراکنی، خود به خود، متوقف می شود یا از بُرد یا دامنه آن به حدّ چشمگیری کاسته می شود. پاسخگویی دولتمردان به مردم و مَحرم دانستن آنها، بسیار مؤثّرتر از تکذیب یک شایعه پس از انتشار آن است.
شایعه و شایعه پراکنی از دیدگاه قرآن
پدیده شایعه سازی و شایعه پراکنی، گویا سابقه ای به درازای تاریخ بشر دارد. ویرژیل، شاعر رومی سده اوّل قبل از میلاد، در مورد شایعه و سرعت انتقال آن می گوید: «ای شایعه! هیچ شیطان دیگری از تو سریع تر و تندتر نیست. تو با هر حرکتی که به جلو می روی، قدرت ویران کننده بیشتری به دست می آوری».(8) در تاریخ اسلام نیز این پدیده، مسائل و مشکلات زیادی را برای جامعه نوپای اسلامی، پدید آورده بود. در قرآن از شایعه پراکنان به «مُرجِفین» تعبیر شده است. «اِرجاف» به معنای شایعه آمده است، و جالبْ این که «ارجاف» از ریشه «رجف» یعنی «لرزیدن» است، و عبارت است از دروغ پراکنی و انتشار اخبار باطلی که دل های مردم را می لرزانند و نگرانشان می کنند.
در سوره احزاب، خداوند، شایعه سازان را با منافقان که در قلب هایشان مرض و ناپاکی است، برابر دانسته است.(9) علاّمه طباطبایی در تفسیر «المیزان» می فرماید:
«کلمه «مُرجِفون» جمع اسم فاعل از ارجاف است و ارجاف به معنای اشاعه باطل و در سایه آن، استفاده های نامشروع بودن و یا حداقل، مردم را دچار اضطراب کردن است.
ایشان در ادامه می فرماید:
«معنای آیه این است که: سوگند می خورم اگر منافقان و بیماردلان، دست از فسادانگیزی برندارند و کسانی که اخبار و شایعات دروغی در بین مردم انتشار می دهند تا از آب گل آلود، ماهیِ اغراض شیطانی خود را بگیرند و یا حدّاقل در بین مسلمانان، ایجاد دلهره و اضطراب کنند، ما تو را مأمور می کنیم تا علیه ایشان قیام کنی و نگذاری در مدینه و در جوارت زندگی کنند».(10)
________________________________________
1 . لغت نامه، علی اکبر دهخدا و دیگران، تهران: دانشگاه تهران، ویرایش دوم، 1373، ذیل ماده «شین».
2 . درآمدی بر جامعه شناسی، بروس کوئن، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: طوطیا، 1375، ص 250 .
3 . روان شناسی شایعه، گُردِن آل پُورت و لئو پستمن، ترجمه: ساعد دبستانی با همکاری مرکز تحقیقات مطالعه و سنجش برنامه ای صدا و سیما، تهران: سروش، 1374، ص 9 .
4 . امروزه، در علوم اجتماعی و به طور ویژه در «ارتباطات اجتماعی»، شایعه نیز یک «رسانه» محسوب می شود ؛ رسانه ای که در دست نخبگان جامعه و بخصوص در فضای جوامع بسته و در برابر حاکمان غیرمردمی و قدرت های فاقد مشروعیت سیاسی، کارکرد مثبت پیدا می کند (ر.ک: درس های دموکراسی برای همه، حسین بشیریه، تهران: نگاه معاصر ؛ جامعه شناسی سیاسی معاصر / زندگی در جهان شبکه ای، کیت نش، ترجمه: محمدتقی دلفروز، کویر) (حدیث زندگی)
5 . روان شناسی شایعه، ص 41 .
6 . Baisa.
7 . روان شناسی اجتماعی، هدایت اللّه ستوده، تهران: آوای نور، 1374، ص 21 .
8 . مقاله «رقص شیطانی تخریب»، مجله طبرستان سبز، ش 38 .
9 . سوره احزاب، آیه 61.
10 . المیزان، محمدحسین طباطبایی، ترجمه: موسوی همدانی، ج 16، ص 510 .
مجله حدیث زندگی-مرداد و شهریور 1383، شماره 18 - اسماعیل چراغی ، صفحه 58
1397/09/17 @ 20:19
فرم در حال بارگذاری ...
