برخی از مناسبت ها و اعیاد ملی و مذهبی مانند عید فطر، عید قربان، عید غدیر و عید نوروز، فرصت مناسبی است تا انسان به یک وظیفه انسانی و شرعی به نام صله رحم عمل کند. صله رحم افزون بر اینکه آثار اخروی دارد، دارای آثار و برکات در زندگی مادی و دنیوی است که از جمله آن ها افزایش عمر و رزق و روزی است به طوری که به زندگی انسان برکت می دهد و آن را متحول می سازد. در مطلب پیش رو برخی از آثار دید و بازدید و صله رحم تبیین شده است.

پیوند با اهل بیت علیه السلام

خویشاوندی و قرابت رحم، به کسی اطلاق می شود که به واسطه نسبت یا از طرف پدر یا مادر و مانند آن به شخص نزدیک باشد. از مصادیق خویشان می توان به عمو و عمه و خاله و دایی، برادر زاده و خواهرزاده و مانند آن ها اشاره کرد.[1]

البته بر اساس آموزه های قرآنی و اسلامی، همه مومنان به یک معنا فرزندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیت  علیه السلام هستند و این پیوند خویشی قوی تر از هر گونه نسبت و قرابت نسبی و سببی دیگر است. از این رو در روایات، پیامبر صلّی الله علیه و آله و امیرمومنان علی علیه السلام پدران امت دانسته شده اند.

پیامبر صلّی الله علیه و آله می فرماید:

أَنَا وَ عَلِی أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّه؛

من و علی -علیهم السلام- دو پدر این امت هستیم.[2]

بر اساس آموزه های قرآنی و روایات تفسیری، هر مومن پیش از آنکه به خویشان نسبی و سببی خویش اتصال و محبت آنان را در دل داشته باشد، بایدپیوند استوار و محبت شدیدی نسبت به پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیتش  علیهم السلام داشته باشد. از این رو، بر ماست که همواره صله آنان را به جا آوریم و با اشکال گوناگون از جمله زیارت ایشان و یا قبور مطهرشان و یا صلوات فرستادن بر آنان، این ارتباط را حفظ کرده و پیوند را مستحکم داریم. کسانی که صله خود را با پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیت علیه السلام قطع کرده باشند، مورد خشم الهی قرار می گیرند و از مصادیق

«وَیقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یوصَلَ؛

و آنچه را خداوند به صله و پیوستن بدان فرمان داده می گسلند»[3] 

می شوند که از نظر قرآن انسان های زیانکار و ملعون و دوزخی هستند.(همان آیات)

از مهم ترین روش های صله رحم با اهل بیت علیه السلامفرستادن صلوات به ایشان است؛ چنانکه خداوند به این مطلب در آیه 65 سوره احزاب فرمان داده است. بر همین اساس زیارت قبور ایشان و تکریم و ابراز مودت، محبت و اطاعت از آنان به عنوان اولیای الهی، لازم و واجب است؛[4]چرا که این مزد رسالتی است که سود و بهره آن به امت مومن می رسد.[5]

بنابراین، نخستین تکلیفی که بر مومنان است زیارت امام زمان(عج) و قبور امامان علیهم السلام و رسول الله  صلّی الله علیه و آله است و اگر دسترسی به قبور ایشان نیست با صلوات و عرض سلام از راه دور می توان این زیارت و صله رحم را انجام داد و از شرور قطع صله رحم در امان ماند که بخشی از آن در ادامه مطلب می آید. البته زیارت امام زادگان و قبور آنان به قصد زیارت اهل بیت علیه السلام می تواند گوشه ای از این حکم الهی را بر آورده سازد. لذا پیش از زیارت و دید و بازدید از خویشان نسبی و سببی بهتر است که حکم الهی را انجام داده وبه زیارت اهل بیت علیهم السلام و منسوبان آنان از سادات و شرفاء رفت.

البته در فرهنگ ایرانی اسلامی این رویه و سنت نیکو وجود دارد که در اعیاد به زیارت قبور اهل بیت علیهم السلام و امامزادگان و سادات می روند و سپس زیارت خویشان خونی و نسبی و سببی را بجا می آورند.

آثار صله رحم و دید و بازدید از خویشان

چنانکه گفته شد، صله رحم واقعی با اهل بیت علیه السلاماست و نسبت انسان با پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیت علیه السلام بهترین و کامل ترین و ماندگارترین پیوند خویشی است که باید به هر شکلی شده آن را حفظ کرده و از فواید آن بهره برد. پس اگر گفته می شود که صله رحم موجب آثار و فواید بسیاری در دنیا و آخرت است، این امر درباره صله رحم با اهل بیت علیه السلام اصل بوده و در دیگران به تبع همین ارتباط با پیامبر صلّی الله علیه و آله تاثیر گذار خواهد بود. بنا براین می توان گفت که صله رحم با خویشان نسبی و بهره مندی از آثار آن بازتابی از صله رحم با اهل بیت علیه السلام است.

در روایات است که در صله رحم از خویشان به این وسواسیت نرسید که خویشان ما از بدان روزگار هستند و از اهل خیر و خوبی نیستند. امام صادق علیه السلام فرمود::

صِلَه الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیارَ وَ تَزیدُ فی الأعْمارِ وَ اِنْ کانَ اَهلها غَیرَ اَخْیارٍ؛

صله رحم، خانه ها را آباد و عمر ها را طولانی می کند، هر چند صله رحم کنندگان مردمان خوبی نباشند.[6]

پس وظیفه ما این است که صله رحم را انجام دهیم و کمترین مصداق از صله رحم این است که مردم آزاری نداشته باشیم. یعنی اگر از ما خیری به دیگری نمی رسد دست کم شری نیز نرسانیم. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

أفْضَلُ ما یوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کفُّ الأذی عَنْها؛

بهترین صله رحم، خودداری از آزار و اذیت خویشاوندان است.[7]

در اینجا به برخی از آثار و برکات صله رحم اشاره می شود:

1.افزایش عمر:

 پیامبر خدا  صلّی الله علیه و آله می فرماید:

صِلَةُ القَرابَهِ مَثراه فِی المالِ، مَحَبَّةٌ فِی الأَهلِ، مَنسَأَةٌ فِی الأَجَلِ؛

صله رحم، موجب افزایش دارایی، دوستی در خاندان، و تأخیر در اَجَل است.[8]

شکی نیست که انسان موجودی اجتماعی است، رفت و آمد ها به ویژه با خویشان موجب تقویت روحیه و رهایی از غم و اندوه می شود.همین رفت و آمد ظاهری به طور طبیعی موجب تخلیه بسیاری از مشکلات و غم و اندوه و اضطراب ها که نتیجه آن ها کاهش عمراست می شود؛ زیرا فشار روحی بیش از فشار جسمی انسان را اذیت کرده و موجب از میان رفتن توان و قدرت انسان شده و بیماری ها را تشدید و تقویت می کند. اما اگر رفت و آمد، بسیار شد روحیه انسان تقویت شده و قدرت انسان در برابر بیماری ها نیز دو برابر می شود. بنابراین، از آثار صله رحم افزایش عمر به شکل حتی طبیعی است حتی اگر سبب معنوی و فرامادی را در نظر نگیریم.

در تفسیر العیاشی به نقل از حسین بن زید بن علی از امام صادق  علیه السلام از پدرش نقل نمود که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود:

«همانا فردی صله رحم می کند، در حالی که جز سه سال از عمرش باقی نمانده است. آن گاه خداوند، آن سه سال را تا سی و سه سال افزایش می دهد. نیز فردی قطع رحم می کند، در حالی که از عمرش سی و سه سال باقی مانده است. آنگاه خداوند،آن سی و سه سال را به سه سال یا کمترکاهش می دهد».

امام صادق علیه السلام پیوسته این آیه را تلاوت می کرد: «خدا آنچه را بخواهد، محو می کند یا باقی می گذارد و البتّه اصل کتاب، نزد اوست».[9]

امیرمومنان علی علیه السلام نیز می فرماید: صِلَهُ الرَّحِمِ تُوَسِّعُ الآجالَ، وتُنَمِّی الأَموالَ؛ صله رحم، عمر ها را افزایش و دارایی ها را رشد می دهد. [10]

امام صادق علیه السلاممی فرماید: صِلوا أرحامَکم، فَفی صِلَتِ ها مَنسَأَه فِی الأَجَلِ، وزِیادَه فِی العَدَدِ؛ صله رحم کنید؛ زیرا صله رحم، باعث تأخیر اجل و افزایش سال های عمر می شود.[11]

2.افزایش دارایی و ثروت:

 از روایت پیامبر صلّی الله علیه و آلهدانسته شد که یکی از آثار صله رحم، افزایش ثروت و دارایی است. به این معنا که رفت و آمد ها هر چند به ظاهر وقت گیر و حتی هزینه بر است، ولی موجب می شود که ثروت و دارایی انسان افزایش یابد؛ شاید بتوان حکم این مساله را مانند حکم زکات دانست که به ظاهر اخراج مال از ملک و ملکیت است ولی در باطن موجب نمو و رشد و برکت در مال می شود. در برخی از روایات آمده که اگر فقیر هستید زکات دهید تا دارا و ثروتمند شوید. همین معنا درباره صله رحم و هزینه هایی که برای آن پرداخت می شود می تواند صدق داشته باشد. پیامبر خدا  صلّی الله علیه و آله در جایی دیگر می فرماید:

مَن سَرَّهُ النَّساءُ فِی الأَجَلِ، وَالزِّیادَه فِی الرِّزقِ، فَلیصِل رَحِمَه؛ هر که تأخیر در اَجَل و زیادی در روزی، خوشحالش می کند، باید صله رحم نماید.[12]

 امیرمومنان علی علیه السلام نیز می فرماید:

إنَّ أفضَلَ ما یتَوَسَّلُ بِهِ المُتَوَسِّلونَ الإِیمانُ بِاللّهِ ورَسولِهِ.. . وصِلَه الرَّحِمِ فَإِنَّ ها مَثراه فِی المالِ، ومَنسَأَةٌ فِی الأَجَلِ؛

همانا بهترین چیزهایی که توسّل جویندگان به آن ها متوسّل می شوند، ایمان به خدا و پیامبرش.. . و صله رحم است؛ زیرا صله رحم، مایه فراوانی دارایی و تأخیر در اَجَل است.[13]

3.دفع بلا:

 انسان ها در زندگی به عللی چون آزمون و امتحان الهی[14] و گناهان و مجازات دنیوی و تنبیه و هشدار خداوندی، گرفتار انواع بلا ها و مصیبت ها می شوند که از جمله آن ها ترس و ناامنی، گرسنگی و فقر، بیماری، مرگ عزیران و فرزندان و نقص عضو و مانند آن است؛ برای اینکه این بلا ها بر سر کسی نیاید و پیش از ورود، دفع و مقابله شود، با صله رحم می توان این کار را انجام داد. امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید:

صِلَه الأَرحامِ تُزَکی الأَعمالَ وتُنَمِّی الأَموالَ وتَدفَعُ البَلوی وتُیسِّرُ الحِسابَ وتُنسِئُ فِی الأَجَلِ؛

صله رحم، عمل ها را پاکیزه می نماید و دارایی ها را رشد می دهد و بلا ها را دفع می کند و حساب را آسان می گرداند و اَجَل را به تأخیر می اندازد.[15]

4.دفع نقمت:

همچنین صله رحم، هر پیشامد نقمت آور را جلوگیری می کند و نمی گذارد که نقمت ها بر سر کسی آوار شود. امام علی  علیه السلام فرمود:

صِلَه الرَّحِمِ تُدِرُّ النِّعَمَ وَ تَدْفَعُ النِّقَمَ؛ صله رحم، نعمت ها را فراوان می کند و سختی ها را از بین می برد.[16]

5.آسانی حساب آخرت:

 از دیگر برکات و آثار صله رحم، آن است که خداوند در آخرت هنگام حسابرسی سخت گیری نمی کند و به علت صله رحم به ویژه با اهل بیت علیه السلام و صلوات فرستادن و زیارت ایشان، از محبت و شفاعت آنان بهره مند خواهد شد و خداوند حساب را بر وی آسان می گیرد و سخت گیری نمی کند و به تعبیر مردم مو را از ماست بیرون نمی کشد. این مطلب را از روایت امام باقر علیه السلاممی توان به دست آورد که فرموده است:

« وتُیسِّرُ الحِسابَ»[17]

البته این آسانی اختصاص به قیامت ندارد، بلکه در همین دنیا نیز آثار آن را می توان دریافت کرد؛ زیرا وقتی ارتباط چه با اهل بیت علیه السلام یا خویشان نسبی زیاد شد و صله رحم صورت گرفت، محبت ایشان در دل ها جا می گیرد و مردم با او سخت نمی گیرند؛ چرا که اصلاح میان خود و خدا انجام داده و خدا نیز میان او و خلق را اصلاح می کند.[18]

6.تبدیل شقاوت به سعادت:

 چنانکه پیامبر صلّی الله علیه و آله بر اساس آیه 39 سوره رعد فرموده که محو و اثبات در اختیار خداوند است و شقاوت و بدبختی تقدیری را به خوشبختی و سعادت تبدیل می کند:

«یمْحُواْ اللَّهُ مَا یشَاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکتَابِ»؛

صله رحم یکی از علل و عواملی است که می تواند بستری را برای این تغییر پدید آورد و خداوند در مقام فعل، دست به تبدیل و بداء و تغییر زند و محو و اثبات نماید و تقدیر را تغییر دهد.

پیامبر  صلّی الله علیه و آله در باره این اثر مهم و بسیار اساسی و حیاتی صله رحم می فرماید:

اَلصَّدَقَهُ عَلی وَجْهها وَاصْطِناعُ الْمَعْروفِ وَ بِرُّ الْوالِدَینِ وَصِلَه الرَّحِمِ تُحَوِّلُ الشِّقاءَ سَعادَةً وَتَزیدُ فِی الْعُمْرِ وَ تَقی مَصارِعَ السُّوء؛ِ

صدقه بجا و درست، نیکوکاری، نیکی به پدر و مادر و صله رحم، بدبختی را به خوشبختی تبدیل و عمر را زیاد و از پیشامدهای بد جلوگیری می کند.[19]

7.بیست و چهار حسنه:

 هر عملی دارای آثاری خاص است. در روایات با توجه به وزانت اعمال، آثاری برای آن ها بیان شده است. از روایات به دست می آید که صله رحم در میان برخی از اعمال دارای وزانت و ارزش بسیاری است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

اَلصَّدَقَه بِعَشْرَه وَ الْقَرْضُ بِثَمانِیةَ عَشْرَ وَ صِلَه الْاِخْوانِ بِعِشْرینَ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ بِاَرْبَعَه وَ عِشْرینَ؛

صدقه دادن، ده حسنه، قرض دادن، هجده حسنه، رابطه با برادران [دینی ]، بیست حسنه و صله رحم، بیست و چهار حسنه دارد.[20]

8.دشمن زدایی:

 همان طوری که صله رحم موجب جلب محبت است،هر گونه عداوت و دشمنی را هم از میان می برد. امام علی  علیه السلام در این باره فرموده است:

صِلَةُ الرَّحِمِ توجِبُ الْمَحَبَّةَ وَتَکبِتُ العَدُوَّ؛

صله رحم، محبّت آور است و دشمنی را از بین می برد.[21]

9.کفاره گناهان:

 صله رحم به عنوان کفاره گناهان عمل می کند و گناهان را می زداید و تاثیر آن رابه طور کامل از میان می برد.امام علی  علیه السلام می فرماید:

کفِّروا ذُنوبَکمْ وَتَحَبَّبوا اِلی رَبِّکمْ بِالصَّدَقَهِ وَ صِلَه الرَّحِمِ؛

با صدقه و صله رحم، گناهان خود را پاک کنید و خود را محبوب پروردگارتان گردانید.[22]

10. زکات رفاه و آسایش:

 برای هر چیزی زکات است که می بایست ادا شود. به عنوان نمونه زکات علم انتشار و تعلیم آن به دیگران است. زکات سلامتی، روزه گرفتن و مانند آن است. همچنین زکات آسایش و رفاه این است که شخص صله رحم به جا آورد وگرنه به عنوان ترک کننده زکات، رفاه و آسایش از او سلب خواهد شد. امام علی علیه السلام می فرماید:

زَکوه الْیسارِ بِرُّ الْجیرانِ وَ صِلَه الاَرحامِ؛

زکاتِ رفاه، نیکی با همسایگان و صله رحم است.[23]

11.سرعت در خیریابی:

 صله رحم موجب می شود که خیر به انسان با سرعت هر چه بیشتر برسد و تاخیری ایجاد نشود؛ زیرا برخی از کار ها آثار و برکات آن با تاخیر به انسان می رسد ولی صله رحم از جمله کارهایی است که آثار خیر و برکت آن به سرعت به انسان می رسد و انسان از آن بهره مند می شود. امام باقر علیه السلام می فرماید:

اِنَّ اَعْجَلَ الْخَیرِ ثَواباً صِلَه الرَّحِمِ؛

ثواب صله رحم، سریع تر از هر کار خیری نصیب انسان می شود.[24]

12.عصمت یابی:

 هر انسانی دوست دارد به مرتبه ای از عصمت دست یابد. از راه های دست یابی به عصمت از گناه آن است که انسان به صله رحم اهتمام ورزد، زیرا صله رحم موجب می شود که انسان به چنین عصمتی دست یابد. امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِنَّ صِلَه الرَّحِمِ وَالبِرَّ لَیهَوِّنانِ الحِسابَ وَیعْصِمانِ مِنَ الذُّنوبِ؛

صله رحم و نیکی، حساب (قیامت) را آسان و ازارتکاب گناهان جلوگیری می کند.[25]

13.خوش اخلاقی:

 از آثار دیگر صله رحم، دست یابی انسان به خوش اخلاقی و خلق حسن است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

صِلَه الاَرحامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسْمِحُ الکفَّ وَتُطیبُ النَّفْسَ وَتَزیدُ فِی الرِّزْقِ وَتُنْسِئُ فِی الاَجَلِ؛

صله رحم، انسان را خوش اخلاق، با سخاوت و پاکیزه جان می نماید و روزی را زیاد می کند و مرگ را به تأخیر می اندازد.[26]

14.آبادی شهرها:

 صله رحم به ویژه در معنای عام آن که برادران ایمانی را نیز شامل می شود، موجب شکوفایی و آبادانی شهر ها می شود. پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

صِلَه الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ حُسْنُ الْجَوارِ یعْمُرانِ الدّیارَ وَ یزیدانَ فِی الاَعْمارِ؛

صله رحم، خوش اخلاقی و خوش همسایگی، شهر ها را آباد و عمر ها را زیاد می کند.[27]

15.اخلاق کریمان:

 اگر کسی می خواهد اخلاق کریمان را داشته و از آثار این خصوصیت پسندیده بهره مند شود، صله رحم به جا آورد که از اخلاق کریمان است. امام علی  علیه السلام می فرماید:

صِلَه الاَرْحامِ مِنْ اَفْضَلِ شِیمِ الکرامِ؛

صله رحم، از بهترین خصلت های بزرگواران است.[28]

16.حفظ نعمت:

 شکی نیست که دنیا جای تغییر و تحول است و هیچ چیزی پایدار نیست؛ از این رونعمت ها می آیند و می روند و گاه به نقمت نیز تبدیل می شوند. اگر کسی بخواهد نعمت ها را حفظ کند صله رحم داشته باشد. امام علی علیه السلام می فرماید:

حِراسَه النِّعَمِ فی صِلَةِ الرَّحِمِ؛

نگهبان و حافظ نعمت ها در صله رحم است.[29]

البته اگر ترک صله رحم شود این مال از دست نیکان خارج به دست بدان امت می افتد که مال را در حرام و شر به کار می برند و آسایش و آرامش را از جامعه سلب می کنند. امام علی  علیه السلام می فرماید:

اِذا قَطَّعُوا الأْرحامَ جُعِلَتِ الأْمْوالُ فی أیدی الأْشْرارِ؛

هرگاه مردم قطع رحم کنند، ثروت ها در دست افراد شرور قرار می گیرد."[30]

سخن درباره صله رحم و آثار وبرکات آن و نیز عواقب ومضرات ترک این واجب الهی، بسیار بیشتر از موارد یاد شده در این مقاله است و آنچه بیان شد تن ها مشتی از خروار است. اکنون که در آستانه تحول سال وتغییر فصل وشروع تعطیلات نوروزی هستیم جا دارد با آگاهی ومعرفت نسبت به ضرورت وبرکات صله رحم،این فریضه دینی واجتماعی را پر رنگ تر وگسترده تر انجام دهیم تا بتوانیم با این عمل رضای خداوند را به دست آوریم.

پی نوشت ها:

[1] لغت نامه، ج 6، ص 8923 ـ 8924، «خویشاوند» و «خویشاوندی»

[2] بحارالأنوار ج16، ص 95، باب 6

[3] بقره، آیه 27؛ رعد، آیه 25

[4] شوری، آیه 23

[5] سباء، آیه 47

[6] امالی طوسی، ص ۴۸۱، ح ۱۸

[7] بحارالأنوار، ج ۷۴، ص ۸۸، ح ۱

[8] بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۰۲ ح ۵۸

[9] رعد، آیه ۳۹؛ تفسیر العیاشی: ج ۲ ص ۲۲۰ ح ۷۵؛ بحار الأنوار: ج ۴ ص ۱۲۱ ح ۶۶

[10] غرر الحکم: ج ۴ ص ۲۱۵ ح ۵۸۷۸

[11] بحار الأنوار: ج ۳۵ ص ۱۰۷ ح ۳۴

[12] بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۲۱ ح ۸۴

[13] بحار الأنوار: ج ۷۷ ص ۳۹۸ ح ۲۱

[14] عنکبوت، آیه 2؛ بقره، آیه 155

[15] بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۱۱ ح ۷۱

[16] غررالحکم، ح ۵۸۳۶

[17] بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۱۱ ح ۷۱

[18] محاسن، برقی، ص29، ح13؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج 79، ص 197؛ و ج 13، ص 195

[19] نهج الفصاحه، ح ۱۸۶۹

[20] کافی، ج ۴، ص ۱۰، ح ۳

[21]  غررالحکم، ح ۵۸۵۲

[22] غررالحکم، ح ۷۲۵۸

[23]  غررالحکم، ح ۵۴۵۳

[24] کافی، ج ۲، ص ۱۵۲، ح ۱۵

[25] کافی، ج ۲، ص ۱۵۷، ح ۳۱

[26] کافی، ج ۲، ص ۱۵۱، ح ۶

[27]  نهج الفصاحه، ح ۱۸۳۹

[28]  غررالحکم، ح ۵۸۸۲

[29] غررالحکم، ح ۴۹۲۹

[30]  کافی، ج ۲، ص ۳۴۸، ح ۸