^{اي نفس مطمئنه}

^{اگر دل انسان به ذکر الله مطمئن شد،}

^{به خطاب}

^{«يا أَيتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ»}(الفجر/27)

^{مخاطب می گردد.}

نفس مطمئنّه چیست؟

نفس مطمئنّه، نفسی است که صاحب آن احساس کمک و امنیّت از طرف خداوندمیکند و نفس او در نزد خداوند – تبارک و تعالی – آرام است و با ذکر خدا مطمئن می شود وبه سوی او باز می گردد و مشتاق لقاء و قرب او است ، نفسی است، شکسته و خوار در نزد خداوند – عزّ و جلّ – زاهد و پرهیزگار در زندگی فانی دنیا، وملائکه به صاحب نفس های مطمئنّه در موقع مرگ می گویند:« يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ** ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً** فَادْخُلِي فِي عِبَادِي** وَادْخُلِي جَنَّتِي»

ترجمه :

اي انسانِ آسوده خاطر ( كه در پرتو ياد خدا و پرستش الله ، آرامش به هم رسانده اي و هم اينك با كوله باري از اندوخته طاعات و عبادات ، در اينجا آرميده اي ) !** به سوي پروردگارت بازگرد ، در حالي كه تو ( از كرده خود در جهان و از نعمت آخرت يزدان ) خوشنودي  و ( خدا هم ) از تو خوشنود ( است ) .** به ميان بندگانم درآي ( و همراه شايستگان و از زمره بايستگان شو ) .** و به بهشت من داخل شو ( و خوش باش ! ) .{فجر/30/27}

و در تفسیر این آیه آمده است که ( ای نفس به نزد خداوند – عزّ و جلّ – و به سوی ثواب الهی و رحمت او برگرد و خداوند از او راضی می گرداند و به این نفس در موقع نزدیک شدن مرگ و در روز قیامت مژده داده می شود که او از زمرۀ بندگان بندگان صالح خداست و به زودی داخل بهشت می گردد درست مانند بشارت ملائکه به انسان مؤمن در واقع نزدیک شدن مرگ و برانگیخته شدن از قبر.)_{(تفسیر ابن کثیر، ج 1،ص511)}

وابن عباس ( رضی الله عنه)  در بیان معنی نفس مطمئنّه می فرماید:( مطمئنّه یعنی تصدیق شده) و حضرت قتاده ( رحمه الله) می فرماید:(همانا مؤمن کسی است که نفسش به آنچه خداوند وعده داده است مطمئن است و صاحب این نفس در زمینۀ معرفت و شناخت اسماء خداوند به طور کامل از آن چه که بعد از مرگ و از این وقایع برزخ و نیز آن چه که بعد از آن هول و ترس قیامت وجود دارد، مانند این که آنها را با چشم مشاهده می کند آشناست و نیز نسبت به قضا و قدر خداوند مطمئن است و تسلیم آن می شود و به آن راضی می گردد و هیچ گونه داد و فریاد و شِکوه ای نمی کند و در ایمانش دچار شک و تردید و اضطراب نمی گردد و بر آنچه که از دست می دهد نومید نمی گردد و نیز نسبت به آنچه که به او می رسد شاد و مسرور نمی شود چرا که مصیبت وارده قبل از این که به او برسد برای او مقدّر شده) _{( دقائق الأخبار فی رقاءق الأخبار ،ص60)}

و نفس مطمئنّه نفسی است بیدار که این بیداری باعث می شود انسان عیوب و آفتهای اعمال خویش را مشاهده کند و از جنایات و گناهانش دست بردارد و نیز او را بر بسیاری از از حقوق و واجبات ترغیب می نماید و نفسش را فروتن می ساد و باعث فروتن شدن انسان می گردد و او را متواضع می گرداند و او را در برابر خداوند از میان مشاهدۀ نعمتهایش و آشکار شدن و دیدن خطاها و عیب های خویش شرمنده و خجل می گرداند ودر برابر او کرنش کرده و سر خم می کند و نیز هم چنین به ارزش زمان و اهمیتش پی میبرد که آن سرمایۀ خوشبختی او است پس نسبت به آنچه که او را به پروردگارش نزدیک نمی کند، بیزار می شود و دور می کند.

همانا در نابود کردن آن، زیان و حسرت و در رشد و کمال آن سود و سعادت است، و این اثر و نتیجۀ بیداری اوست این اولین منزل از منازل نفس مطمئنّه است که سیر و تکامل به سوی خدا و روز قیامت از آن نشأت می گیرد.

 

بعضی از ویژگیهای نفس مطمئنّه

از جمله خصوصیات نفس مطمئنّه این است که آن نفس بیدار کننده و پاک کننده ی گناهان و لغزش ها در نزد خداوند است که ما را نسبت به ذکر خداوند – تبارک و تعالی – ،و کثرت توبه و طلب آمرزش و بازگشت به سوی او مطمئن می سازد و نیز ما را مشتاق به لقاء و قرب خداوند – عزّ و جلّ – می سازد و ملائکه، رضایت خداوند را به او مژده می دهند، دانشمندان و علمای صالح ویژگیهای نفس مطمئنّه را به شکل زیر بیان کرده اند:

 

رضایت و خشنودی به قضا و قدر خداوند – عزّ و جلّ –

خداوند – عزّ و جلّ – انسانها ی صالح  را چنین توصیف می نماید:

« الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»

ترجمه :

( پرهيزگاران ، ) همانهائي كه ( به هنگام مرگ ) فرشتگان ( قبض ارواح ) جانشان را مي گيرند در حالي كه پاكيزه ( از كفر و معاصي ) و شادان ( از روياروئي سرافرازانه خود با پروردگار ) هستند . ( فرشتگان بديشان ) مي گويند : درودتان باد ! ( در امان خدائيد و از امروز به ناراحتي و بلائي دچار نمي آئيد . و ) به خاطر كارهائي كه مي كرده ايد به بهشت درآئيد .{نحل/32}

وهمانا رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -   در دعا  می فرمودند:

«اَلّهُمَّ أَسْأَلُكَ الرِّضَاءَ بَعْدَ الْقَضَاءِ» { رواه النسایی والحاکم}

( پروردگارا ! رضای تو را بعد از قضاءت میطلبم)

و در حدیث شریفی رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -   میفرماید:

« لَذَاقَ طَعمُ اِلاِیمَانِ مَن رَضِیَ بِاللهِ ربَّاً وَ بِالاِسلَامِ دِینَاً وَ بِمُحَمَّدٍ  صلی الله علیه و آله و سلم رَسُولاً»

( کسی طعم ایمان را می چشد که الله رابه عنوان پروردگار و اسلام را به عنوان دین و محمد– صلی الله علیه و آله و سلم -   را به عنوان رسول خدا قبول داشته باشد و به آن راضی و خشنود باشد.)

و کسیکه در موقع شنیدن ندای أذان بگوید:

« رَضِیتُ بِاللهِ ربَّاً وَ بِالاِسلَامِ دِینَاً وَ بِمُحَمَّدٍ  صلی الله علیه و آله و سلم رَسُولاً غُفِرَت لَهُ ذُنُوبَهُ» {روه مسلم}

( من الله را به عنوان پروردگارو اسلام را به عنوان دین و محمد– صلی الله علیه و آله و سلم -    را به عنهوان فرستادۀ خدا قبول دارم و به آنها راضی و خشنود هستم ، گناهانش بخشیده می شود.)

 و رضا به قضای خداوند نشانۀ محبوبیت کامل و نیز از صفات صالحان است ، خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:

« رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ»

خدا از ايشان راضي و ايشان هم از خدا خوشنودند ! اين ( همه نعمت و خوشي ) از آنِ كسي خواهد بود كه از پروردگار خويش بهراسد .{البینه/8}

و کسی که قلبش را از رضا و خشنودی الهی پُر کند، نفسش از ناراحتی و غمگینی و گرفتاری و اندوه رهایی می یابد و نفس خود را برای غلبۀ هوی و هوس شیطان رها نمی کند، و رضا و خشنودی با یقین ، آرامش و امنیّت را برای انسان مسلمان به ارمغان دارد و در این زمینه دعایی در حدیث وارد شده :

« اَلّهُمَّ اِنِّی أَسْأَلُكَ نَفساً بِکَ مُطمَئِنّةً وَ تُؤمِنُ بِلِقَائِکَ ، وَ تَرضی بِقَضَائِکَ وَ تَقنَعُ بِعَطَائِکَ »

(پروردگارا! من از تو نفسی را می طلبم که به تو اطمینان داشته باشد و به لقاء تو ایمان و به قضای تو راضی و خشنود و به عطای تو قانع باشد.)

 

فروتنی و ترس از خداوند – عزّ و جلّ –

انسان مسلمان عابد، همیشه از مرتکب شدن به معاصی ومحرّمات در خوف و ترس شدیدی به سر می برد و این دلیلی بر صحّت ایمان اوست، خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:

« فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ»

پس ( از آنجا كه شما به خدا ايمان داريد ، بيباك و دلير باشيد و ) از آنان مترسيد و از من بترسيد اگر مؤمنان ( راستين ) هستيد .{ آل عمران/175}

و نیز خداوندبندگان مؤمن اش را چنین توصیف می نماید:

« إِنَّ الَّذِينَ هُم مِّنْ خَشْيَةِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ»

ترجمه :

كساني كه از خوف خدا در هراس هستند .{ مؤمنون/57}

و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -   میفرماید:

« إِنِّي لَأَعْلَمُکُمْ بِاللَّهِ وَأَشَدُّکُمْ لَهُ خَشْيَةً»{ رواه  البخاری}

( من آگاه ترین شما نسبت به خدا هستم و نیزبیمناکترین  شما نسبت به اومی باشم)

 و هر مقدار که خوف و هراس از خدا بیشتر شود مکان و منزلت بنده نزد پروردگارش بالا می رود و معنی این حدیث شریف بیانگر و مؤکّد این مطلب است:

« مَنْ خَافَ أَدْلَجَ وَمَنْ أَدْلَجَ بَلَغَ الْمَنْزِلَ أَلَا إِنَّ سِلْعَةَ اللَّهِ غَالِيَةٌ أَلَا إِنَّ سِلْعَةَ اللَّهِ  هِیَ الْجَنَّةُ»{رواه الترمذی}

( هر کسی که از دشمنش بترسد در شب سفر می کند و به سرزمین خود می رسد پس استراحت می کند و ایمن می یابد و مطمئن می شود وبه همین ترتیب هر کس از پروردگارش بترسد و از عذابش نیز ترس داشته باشد به انجام کار خیر می پردازد پس به رضایت الله می رسد و داخل بهشت می شود این است نهایت کالای با ارزش و منزل نام برده)

 

امیدواری به رحمت خداوند – عزّ و جلّ –

خداوند ، بندگان صالحش را به داشتن خصلت و خوی امیدواری توصیف می نماید و میفرماید:

« أُوْلَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»

آنان رحمت خدا را چشم مي دارند ، و خداوند آمرزنده و مهربان است .{بقره/218}

و از جمله دعاهای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -    است که میفرماید:

« اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ وَأَعُوذُ بِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ وَأَعُوذُ بِكَ مِنْكَ لَا أُحْصِي ثَنَاءً عَلَيْكَ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ»{رواه/احمد و ترمذی}

(پروردگارا!من از غضب تو به رضای تو، و از عذاب تو به عفو تو، و از عذاب تو به تو پناه می برم ، حمد و ثنا بر تو حدّی ندارد حمد و ثنا به گونه ای است که خودت خویش را توصیف کرده ای) امیدواری به رحمت خداوند به نفس بشری ثابت می کند که به حقیقت ، نفس انسان احتیاج دائمی به خداوند – عزّ و جلّ – دارد، و امکان ندارد که نفس انسان از رحمت و کرم و فضل و توفیق خدا بی نیاز شود.

کوتاهی و سهل انگاری در امید به خدا جایز است ،و نیز مداومت کردن بر گناه و نافرمانی به امید رحمت خداوند مذموم و نکوهیده است، پس رجآء و اُمید صحیح و پسندیده آن است که امیدواری و رجآء به رحمت خداوند همراه عمل صالح برای خدا باشد، که این مصداقی از فرمودۀ خداوند – عزّ و جلّ – است که میفرماید:

« فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»

پس هركس كه خواهان ديدار خداي خويش است ، بايد كه كار شايسته كند ، و در پرستش پروردگارش كسي را شريك نسازد .{کهف/110}

 و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -   این مطلب را تأکید کرده و میفرماید:

« لَيسَ الإيمَانُ بِالتَّمَنَّي وَ لکِن مَا وَقَرَ بِالقَلبِ وَ صَدَقَهُ العَمَلُ.»{متفق علیه}

( ایمان فقط با خواهش و تمنا نیست و بلکه ایمان این است که در قاب رسوخ کند و با عمل تصدیق شود) پس اُمید به رحمت خدا جز با عمل درست نیست.

 

کثرت استغفار و توبه و بازگشت به راه حق و حقیقت

صاحب نفس مطمئنّه خطاها و گناهان صغیره و کوچک خویش را بزرگ می شمارد و از آنها به سوی خداوند – عزّ و جلّ – رو می آورد و با طلب آمرزش و بخشش به او پناهنده می شود و با طلب غفران و پشیمانی بر آنچه که انجام داده ، تصمیم بر اینکه هرگز به انجام معاصی و نافرمانی بازنگردد و با افزایش طاعات و عبادات سر به درگاه الهی خم کرده و توبه می کند و از او پیروی می نماید . و خداوند – عزّ و جلّ – بندگانش را به استغفار و توبه امر می کند و میفرماید:

« وَأَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَاعاً حَسَناً إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى»

و اين كه از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد و به سوي او برگرديد كه خداوند ( به سبب استغفار صادقانه و توبه مخلصانه ) شما را تا دم مرگ به طرز نيكوئي ( از مواهب زندگي اين جهان ) بهره مند مي سازد{هود/ 3}

و هم چنین خداوند به ما امر کرده که توبه باید صادق و حقیقی و خالص برای او باشد ، پس خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحاً عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يَوْمَ لَا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»

 

ترجمه :

اي مؤمنان ! به درگاه خدا برگرديد و توبه خالصانه اي بكنيد ، شايد پروردگارتان گناهانتان را محو نمايد و بزدايد ، و شما را به باغهاي بهشتي داخل گرداند كه از زير ( كاخها و درختان ) آن رودبارها روان است . اين كار در روزي خواهد بود كه خداوند پيغمبر و كساني را خوار و سبك نمي دارد كه با او ايمان آورده اند . ( بلكه ايشان را والا مي گرداند و به درجات بالا مي رساند ) . نور ( ايمان و عمل صالح ) ايشان ، پيشاپيش و سوي راستشان ( رو به جانب بهشت ) در حركت است . ( وقتي كه خاموش شدن نور منافقان را مي بينند ، رو به درگاه خدا مي كنند و ) مي گويند : پروردگارا ! نور ما را كامل گردان ( تا در پرتو آن به بهشت برسيم ) و ما را ببخشاي ، چرا كه تو بر هر چيزي بس توانائي .{تحریم /8}

و خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و میفرماید:

« إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ »

بي گمان خداوند توبه كاران و پاكان را دوست مي دارد .{بقره /222}

پشیمانی از جمله وصیتهای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -    نسبت به بندگان صالح خداوند است که میفرماید:

« يَا أَيُّهَا النَّاسُ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ فَوَ اللَّهِ إِنِّي لأَتُوبُ فِي الْيَوْمِ إِلَيْهِ  أَکثَرَ مِن سَبعِینَ مَرَّةٍ » {رواه مسلم و بخاری }

( ای مردم! بسوی خداوند برگردید و توبه کنید کهقسم به خدا من در روز بیشتر از هفتاد بار توبه می کنم) و نیز میفرماید:

« لَلَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ مِنْ رَجُلٍ فِي أَرْضٍ دَوِّيَّةٍ مَهْلِكَةٍ مَعَهُ رَاحِلَتُهُ عَلَيْهَا طَعَامُهُ وَشَرَابُهُ فَنَامَ فَاسْتَيْقَظَ وَقَدْ ذَهَبَتْ فَطَلَبَهَا حَتَّى أَدْرَكَهُ الْعَطَشُ ثُمَّ قَالَ أَرْجِعُ إِلَى مَكَانِيَ الَّذِي كُنْتُ فِيهِ فَأَنَامُ حَتَّى أَمُوتَ فَوَضَعَ رَأْسَهُ عَلَى سَاعِدِهِ لِيَمُوتَ فَاسْتَيْقَظَ وَعِنْدَهُ رَاحِلَتُهُ وَعَلَيْهَا زَادُهُ وَطَعَامُهُ وَشَرَابُهُ فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَةِ الْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ مِنْ هَذَا بِرَاحِلَتِهِ»  {رواه البخاری و مسلم}

( توبۀ بندۀ مؤمن در نزد خداخوشایندتر از مردی است که در سرزمین خشک و مرگباری سفر می کند که همراهش شتری است که برد آن طعام  و نوشیدنی است، ومی خوابد، و هنگامی که بیدار می شود مشاهده می کند که شترش رفته است پس به دنبال آن می رود تا این که تشنگی او را فرا می گیرد، به خود می گوید: به مکانی که در آن بودم برگردم و بخوابم تا این که بمیرم، سرش را بر بازوهایش قرار می دهد تا این که مرگش فرا رسد، وقتی که بیدار می شود، شترش را نزد خویش می یابد که بر آن توشه و طعام و نوشیدنی است، پس خدا بیشتر از این شخص که به یافتن شترش خوشحال می شود از توبۀ مؤمنش شاد و مسرور می گردد.)