مهم ترین ویژگی قلب سلیم، سلامت و پیراستگی آن از هواهای نفسانی است. قلب سلیم به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی قرآن، مبنای همه تصمیم گیری ها و استنباط های درست عقلانی به شمار می رود. وقتی از عقل به عنوان یکی از منابع چهارگانه شرع سخن به میان می آید، منظور همان قلب سلیم است که می تواند سره را از ناسره تشخیص دهد. قرآن کریم در دو جا از قلب سلیم سخن به میان آورده است:

1-«مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد.»^[1]
2-«آن گاه که ابراهیم با دلی پاک به پیشگاه پروردگارش آمده است.»^[2]
صرفنظر از جنبه های تفسیری آیات، هر دو مورد به ویژگی زلال بودن حقیقت انسان از گناه در فرایندی اختیاری دلالت می کند. چند پرسش بنیادین در باب قلب سلیم قابل طرح است که در اینجا به دو مورد اشاره می کنیم: قلب سلیم از چه چیزی پیراسته است؟ نتایج و پیامدهای داشتن قلب سلیم چیست؟

�ین ویژگی قلب سلیم، سلامت و پیراستگی آن از هواهای نفسانی است. حقیقت انسان در مقابل گناه به شدت آسیب پذیر است؛ به نحوی که در صورت ارتکاب معصیت، دچار زنگار می شود و توانایی تمییز حق از باطل را از دست می دهد. قرآن کریم می فرماید:

«در روز قیامت، مال و فرزندان (دارایی های انسان) ثمری نمی دهد، مگر آنکه شخص، قلب سلیمی آورده باشد.»^[3]

این آیات نشان می دهد فواید و نتایج اخروی دارایی های انسان که از جمله آنها تلاش های علمی و شغلی است، هر چند ارزشمند و متعالی باشد منوط به داشتن قلب سلیم است. در غیر این صورت، دارایی ها در جهت تامین هواهای نفسانی سمت و سویی حیوانی می یابد و در قیامت ثمری نخواهد داشت. در این راستا، استاد مطهری ریشه های خطای ذهن از نظر قرآن را در پنج دسته تقسیم^[4] و یکی از آنها را از منظر قرآن، هوای نفسانی معرفی می کند.

هوای نفس فرایند استدلال را تحت تاثیر قرار می دهد و مقدماتی را به مقدمات اضافه یا از آن کم می کند و موجب خطا در نتیجه گیری می شود.

یکی از معروف ترین مثال ها در این زمینه داستان استنباط حکمی از احکام شرع، توسط علامه حلی دانشمند معروف شیعی است.
 

معروف است که علامه حلی برای اولین بار در تاریخ فقه شیعه معتقد شد که اینکه می گویند «اگر نجاستی در چاه بیفتد، چاه نجس می شود؛ اگر مرغی بیفتد، چند دلو آب باید کشید، اگر الاغی بیوفتد چقدر و اگر انسانی در آن بمیرد چقدر آب کشیدن از چاه مستحب است»؛ واجب نیست و حال آنکه تا عصر او تمام فقهای شیعه اتفاق داشتند که اینها واجب است.
قضیه این بود که در خانه خودش این ابتلا پیدا شد. یک نجاستی در چاه افتاده بود و خواست نظر بدهد. آمد از نو، مستقل روی این مسئله فکر کرد. کتاب ها و مدارک را جلوی خودش گذاشت که درباره این مسئله قضاوت کند و فتوای واقعی خودش را به دست بیاورد که واقعا این کار واجب است یا واجب نیست.

مطالعه کرد ولی یکدفعه دید آن گوشه دلش تمایل به این است که فتوایش این باشد که واجب نیست؛ چون الآن منفعتش ایجاب می کند که واجب نباشد. ترسید که این منفعت طلبی فکرش را بدزدد و بعد فتوایی بدهد که این فتوا زبان فقه و فکر و استدلال و زبان یک فکر بی طرف نباشد؛ زبان یک فکر طرف دار باشد. می گویند دستور داد چاه را پر کردند. بدین ترتیب خودش را از این منفعت طلبی آزاد کرد. بعد، نشست، فکر کرد، دید الآن هم عقیده اش همین است. آن وقت فتوا داد.

این مطلبی بسیار اساسی است که اگر منفعت انسان یک طرف را ایجاب کند؛ یعنی هوای نفسش به یک طرف باشد؛ فکر انسان را می دزدد. قرآن به این مطلب هم توجه دارد.

قلب سلیم و پیراسته از گناهان باعث سلامت جسم نیز می شود. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:  «هر گاه قلب کسی پاک گردد، تن او نیز پاک می شود و هرگاه قلب پلید گردد جسم نیز چنان می شود».^[5]هم چنان که سلامت جسم به رشد و تعالی روح کمک می کند، سلامت قلب نیز جسم را سالم و پاک می دارد.
 

—————————————–
پی نوشت ها:
1- سوره شعراء، آیه 89.
2- سوره صافات، آیه 84.
3-دسوره شعراء،آیه 89-88.
4- ئمطهری، مجموعه آثار، ج4، ص493-489.
5- ابن بابویه، الخصال، ج1، ص31.

---