صرف پزشک بودن به هیچ عنوان ایجاد محرمیت نمی کند

و این چنین نیست که پزشک با بیمار محرم باشد

و با خیال راحت جنس مخالف را معاینه و عمل کند؛

بیمار جنس مخالف هم بدون احساس نگرانى

و همانند یکى از محارم خود را در اختیار

پزشک یا پرستار جنس مخالف قرار دهد.

پزشکان
برای همه ما پیش آمده که در مراجعه به پزشک و انجام برخی معاینات مانند سونوگرافی و.. با یک پزشک غیر هم جنس خود مواجه شده ایم. شاید در ابتدا کمی برایمان سخت بوده اما با به یاد آوردن جمله« پزشکان محرم هستند» کمی آرام شدیم. متاسفانه مساله محرم بودن پزشک ها به دلیل بیان غیر کارشناسانه عده ای که مورد اعتماد مردم هستند به یکی از باورهای اکثریت جامعه اسلامی تبدیل شده است؛ به طوریکه چندی پیش یکی از مسئولین سازمان نظام پزشکی بیان کرد که موضوع محرم نبودن پزشکان نسبت به بیماران بحثی قدیمی است و در نظری غیر کارشناسی گفت:‌ «همه مراجع به محرمیت پزشک نسبت به بیمار معتقدند و اتفاق نظر دارند.» اظهارات افرادی از این دست سبب شده که برای اکثریت افراد جامعه این توهم ایجاد شود که ممکن است در این زمینه حکم شرعی وجود داشته باشد و پزشک نیز در کنار دیگر محارم قرار داشته باشد. در این نوشتار به بررسی حکم محرم نبودن پزشک برای بیمار غیر هم جنس از نظر فقهی می پردازیم.

آیا پزشک غیر هم جنس محرم است؟

ابتدا باید دانست که «محرمیت» با «لمس و نظر در مواقع ضروری» دو مسئله کاملا متفاوت هستند.
راه های ایجاد محرمیت
زن و مرد نامحرم تنها از سه راه به یکدیگر محرم می شوند؛ که این سه راه انحصاری عبارتند از:
۱_نسب: همان ارتباط فامیلی است که عده ای از طریق پدر و مادر با یکدیگر نسبت فامیلی پیدا می کنند. مانند برادر و خواهر یا عمه و برادر زاده و مانند آن.
۲_رضاع: هم محرمیت از راه شیرخوردن است. اگر زنی با شرایطی که در کتاب های فقهی آمده است نوزاد پسری را شیر دهد خود آن زن در آینده به آن پسر بچه محرم خواهد بود.
۳_مصاهره: ارتباط فامیلی است که از طریق ازدواج به وجود می آید. مثلا داماد به مادر زن و مادر بزرگ همسر خود محرم می شود.
اگر پزشک به وسیله یکی از این راه ها به بیمار خود محرم است که هیچ و اگر هیچ کدام از این عناوین در مورد او صدق نمی کند به هیچ عنوان به بیمار محرم نیست و نخواهد بود؛ حتی یک لحظه.(۱)

در مواقع اضطرار لمس و نگاه به بیمار جایزمی شود

از مسلمات دین اسلام این است که لمس(به معنی تماس مستقیم با بدن، اعم از این که این تماس در سطح پوست بدن باشد یا موی سر و یا ناخن ها) نامحرم و نظر به او شرعا حرام است.(۲) اما این حرمت هم مانند سایر محرمات اگر در شرایط اضطرار قرار گرفت به مقدار لازم از آن چشم پوشی می شود. مانند خوردن گوشت مردار که هر چند خوردن گوشت حیوانی که خودش مرده است شرعا حرام است؛ اما اگر انسان در حالت اضطرار قرار گرفت یعنی ادامه زندگی او بسته به خوردن چنین گوشتی بود آنگاه جایز بلکه واجب است که به مقدار ضرورت یعنی مقداری که اضطرار او رفع شود از آن گوشت بخورد. در مسأله مورد بحث نیز اگر نجات جان و یا درمان بیمار متوقف بر نظر و یا لمس پزشک نامحرم شد او باید تنها به مقداری که لازم است و نه بیشتر بیمار نامحرم خود را نگاه و یا لمس نماید و بیشتر از آن مقدار برای هر دو گناه محسوب می شود. بنابراین اسلام در موارد ضرورت به پزشکان مرد اجازه مى ‏دهد که بیماران زن را معاینه و معالجه و حتى جراحى کنند.
چنانچه در حدیثی از باب نمونه آمده که ابو حمزه مى‏ گوید: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم: «زن مسلمان عارضه ‏اى مانند: شکستگى یا زخم در جایى از بدنش پیدا مى ‏شود که نباید به آن نگاه کرد، و مردى است که از زنان بهتر مى ‏تواند او را معالجه کند آیا مى ‏تواند به بدن زن نظر کند؟ فرمود: وقتى ضرورت و اضطرار باشد جایز است او را معالجه کند.»(۳)
همچنین فقهاى اسلام نیز بر طبق احادیثی از این حیث و «اصل ضرورت» فتوا به جواز داده ‏اند چنانچه محقق ثانى مى ‏نویسد: «مرد در مواقع ضرورت مانند معالجه مى ‏تواند به بدن زن نگاه کند و او را معالجه نماید، حتى به عورت او. و همچنین زن در موارد ضرورت مى ‏تواند به بدن مرد نگاه کند و مداوا نماید.» (۴)
بنابراین می توان در این خصوص یک قانون کلی بیان داشت که با توجه به آن می توان بسیاری از سوالاتی که در این زمینه مطرح می شود را پاسخ داد آن قاعده این است که می فرمایند: «به طور کلى با وجود پزشکِ هم جنس رجوع به غیر هم جنس در صورتى که مستلزم لمس یا نظرِ حرام باشد، جایز نیست ولى اگر پزشکِ هم جنس در مورد یک بیمارى وجود نداشته و یا تخصص کافى را نداشته باشد، رجوع به غیر هم جنس اشکال ندارد ولی باید به مقدار ضرورت اکتفا شود.»(۵)
با توجه به همین اصل به چند حکم فقهی از مقام معظم رهبری توجه کنید:(۶)
سوال: مراجعه بیمار زن به دندانپزشک مرد جهت معالجات دندانپزشکى چه حکمى دارد؟
جواب:‏ اگر براى اینگونه کارها، دسترسى به پزشک زن دارند، مراجعه به پزشک مرد (اگر مستلزم نظر و لمس حرام باشد) جایز نیست.
سوال: آیا مرد مى‌تواند نزد دکتر زن نامحرم رود؟ (با لمس بدن)
جواب: با امکان لمس از روى لباس یا با دست کردن دستکش هنگام معالجه مانع ندارد و بهتر است اگر ضرورت ندارد مرد به دکتر زن مراجعه نکند و چنانچه مستلزم لمس یا نظر حرام باشد، جایز نیست.

نتیجه

در فقه اسلامی معاینات پزشکى و حتى عمل جراحى نسبت به جنس مخالف تجویز شده و از این جهت در بن بست نیستیم، اما نه مطلقا بلکه در مواقع ضرورت و احتیاج شدید. بنابر این صرف پزشک بودن به هیچ عنوان ایجاد محرمیت نمی کند و این چنین نیست که پزشک با بیمار محرم باشد و با خیال راحت جنس مخالف را معاینه و عمل کند، بیمار جنس مخالف هم بدون احساس نگرانى و همانند یکى از محارم خود را در اختیار پزشک یا پرستار جنس مخالف قرار دهد. چیزی که هست در صورت ناچاری و نبود پزشک هم جنس و آن هم برای نجات و یا درمان بیمار، پزشکی که نامحرم است می تواند به قدر لزوم به بدن بیمار نگاه کرده و یا آن را لمس کند و در عصر حاضر بر خلاف گذشته که تعداد زنان پزشک بسیار محدود بود، حضور زنان در شاخه های مختلف علم پزشکی زنان را بی نیاز از مراجعه به پزشکان مرد می کند و زنان می توانند با تحقیق و جستجوی مختصری پزشک حاذق هم جنس خود را بیابند و وجود پزشکان بسیار در این رابطه زنان را از مراجعه به پزشک مرد بی نیاز کرده است.

منابع

۱_تحریرالوسیله
۲- العروهالوثقی المحشی ۵/۴۹۴-۴۹۷_۲
۳- وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۲۳۳ـ وافى، ج ۲۲، ص .۸۲۱۳
۴_ جامع المقاصد، ج ۱۲، ص .۳۶
۵_۶ پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، بخش استفتائات جدید