چگونه کودکان را برای حضور در مراسم شب های قدر آماده کنیم؟

مرحوم فلسفی در این زمینه می‌گوید: «براي اين‌كه كودكان از اول مؤمن و خداپرست تربيت شوند، لازم است جسم و جان آ‌ن‌ها نيز از نظر ايمان هماهنگي برقرار باشد. به همين جهت، اسلام از طرفي پدران و مادران را مكلف کرده است كه فرزندان را به خدا متوجه كنند و به آنان خدا‌پرستي و تعاليم ديني را بياموزند، و از طرف ديگر دستور داده است اطفال را به نماز و عبادات تمريني وادارند».

 شب‌های قدر شب‌های رقم‌خوردن سرگذشت یک ساله است؛ شب عفو و رحمت؛ شب نزول ملائک؛ شب نزدیکی به خدا؛ شب راز و نیاز؛ شب شب‌زنده‌داران. قدر دانستن این شب‌ها و بهره‌مندی از آنان سنتی است که از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به ما رسیده است و بر آن مداومت داریم، اما نکته‌ای که گاه در این میان از نظر دور داشته می‌شود و مورد بی‌توجهی یا بد عمل‌کردن قرار می‌گیرد، نوع و نحوه برخورد با کودکان در این ایام است.

 گاهی برخی والدین برای جلوگیری از اذیت‌شدن کودکان و رعایت حال آن‌ها، از خیر رفتن به مراسم می‌گذرند و ترجیح می‌دهند سال‌های کودکی او را در خانه و در سکوت بگذرانند. در این میان برخی دیگر از والدین با کودکشان همان‌گونه رفتار می‌کنند که با دوستان و فامیل؛ او را از ساعات آغازین پس از افطار تا اندکی قبل از سحرگاه با خود به مراسم می‌برند و اصرار دارند که کودکشان، همراه و هم‌پای آن‌ها بنشیند و دل به دعا بدهد و بهانه‌گیری هم نکند.

 ضرورت همراهی کودکان

 تربیت دینی «عبارت است از مجموعه اعمال عمدی و هدفدار، به منظور آموزش گزاره‌های معتبر یک دین به افراد دیگر؛ به‌نحوی‌که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه‌ها متعهد و پایبند گردند» (۱). قرآن نیز بر مسئولیت والدین در مورد تربیت دینی فرزندان، اشاره داشته و می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه‌دارید…» (۲).

 امام صادق علیه‌السلام در تبیین این آیه، روایتی از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل کرده و می‌فرماید: «هنگامی که این آیه نازل شد، مردم گفتند: یا رسول‌الله چگونه ما خودمان و اهل و عیالمان را از آتش دوزخ حفظ کنیم؟ حضرت فرمودند: خودتان کارهای خیر انجام بدهید؛ خانواده خود را به کارهای خوب تذکر بدهید؛ آن‌ها را بر اطاعت و عبادت خداوند تأدیب و تربیت کنید» (۳).

 مرحوم فلسفی در این زمینه می‌گوید: «برای این‌که کودکان از اول مؤمن و خداپرست تربیت شوند، لازم است جسم و جان آ‌ن‌ها نیز از نظر ایمان هماهنگی برقرار باشد. به همین جهت، اسلام از طرفی پدران و مادران را مکلف کرده است که فرزندان را به خدا متوجه کنند و به آنان خدا‌پرستی و تعالیم دینی را بیاموزند، و از طرف دیگر دستور داده است اطفال را به نماز و عبادات تمرینی وادارند» (۴).

 این آموزش‌ها باید پیش از شکل‌گیری افکار و هجمه دشمنان مختلف خارجی بر ذهن و روان کودک انجام بگیرد تا زمینه ذهنی مناسبی را برای او ایجاد کرده باشد؛ به عبارتی «باید اُنس و عادت لازم را پیشاپیش در آن‌ها به وجود آورد تا در زمان بلوغ مشکلی از این نظر به وجود نیاید» (۵). امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این زمینه خطاب به والدین می‌فرمایند: «به فرزندان خود، از علم ما آن‌چه را که خدا به وسیله آن به آن‌ها نفع می‌رساند، آموزش دهید، تا مخالفان، با نظرات خود بر آن‌ها فائق نیایند» (۶). و خود، اول عمل‌کننده به این توصیه بوده و در نامه خود به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌نویسند: «فرزندم! در راه ادب‌آموزی به تو و تربیت درست از همه فرصت‌ها بهره گرفتم، پیش از آن‌که دل و قلبت سخت گردد و عقل و ذهن تو به اشتغال درآید…، (در این راه) نخست آموزش تو را با کتاب خدا و تفسیر آن و (با آموزش) شرایع اسلام و احکام و حلال و حرام آن آغاز کردم» (۷).

 یکی از مواردی که می‌توان زمینه ذهنی دینی کودکان را آماده ساخت، ایام ماه مبارک رمضان و به‌ویژه شب‌های پربرکت قدر است. رسول مهربانی صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نه تنها در دهه آخر این ماه بستر خواب خود را جمع کرده و به عبادت شبانه مشغول بودند، که در شب بیست‌وسوم این ماه، اهل و عیال خویش را نیز بیدار نگاه داشته و به صورت خواب‌رفتگان آب می‌پاشیدند تا از درک این شب محروم نشوند (۸)؛ شیوه‌ای که حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها نیز بدان اصرار داشتند. این به معنای وارد میدان‌کردن کودکان است. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است: «امیرمؤمنان در خانه‌ خود اتاق متوسطی را به نماز اختصاص داده بودند و در آن اتاق عبادت و راز و نیاز می‌کردند. هر شب که طفلی به خواب نمی‌رفت، امام او را به آن اتاق برده و در کنار او نماز می‌خواندند» (۹).

 اما راه صحیح و شیوه عملی و کاربردی که مورد پذیرش اسلام نیز باشد، کدام است؟ با کودکان‌مان چه باید کنیم تا نه خودمان از مراسم محروم شویم و نه آن‌ها، و نه این‌که به ایشان سخت بگذرد و خسته و دل‌زده شوند؟

الف- آمادگی پیش از مراسم

 لازم است که قبل از حضور در مراسم، مقدمات روحی و مادی لازم را فراهم کرده و با آمادگی وارد شویم. برای این‌ کار توجه به چند موضوع راه‌گشا خواهد بود:

 ۱ – خواب کافی برای سلامت و نشاط کودکان ضروری است. در نتیجه پیش از مراسم باید برای بیداری شبانه آن‌ها فکری کرد و کمی در برنامه خواب و غذایشان تغییر ایجاد کرد. خواب بلند عصرگاهی، شام سبک و مقوی، کمک زیادی به نشاط و سرزندگی آن‌ها در حین مراسم خواهد کرد. حضرت علی علیه‌السلام در این زمینه می‌فرمایند: «فاطمه سلام‌الله‌علیها نمى‌گذاشت کسى از اهل خانه در شب‌هاى قدر به خواب رود، به آنان غذاى کم مى‏‌داد و از روز قبل براى احیاى شب قدر آماده مى‏‌شد و مى‌فرمود: محروم کسى است که از برکات این شب محروم باشد» (۱۰).

 ۲ – آمادگی ذهنی کودک کمک خوبی برای درک فضای معنوی و حضور آگاهانه در مراسم خواهد بود. پس قبل از رفتن به مراسم کمی در مورد این شب و برکات و اثرات آن با زبانی منطبق با سن کودکتان برای او صحبت کرده و چرایی این حضور را توضیح دهید.

 ۳ – لوازم لازم برای زمان خستگی، گرسنگی، بی‌حوصلگی کودک‌تان را فراموش نکنید. اسباب‌بازی‌های بی‌سروصدا و فکری، خوراکی‌های ساده، مغذی و جذاب، لباس اضافه، زیرانداز کوچک و سبک و… حتماً در حین مراسم به دردتان خواهد خورد و مانع خستگی و بی‌حوصلگی و دل‌زدگی فرزندتان خواهد شد.

 ۴ – گاه لازم است به جای دل خودتان، توانایی کودک‌تان را درنظر داشته باشید؛ مراسم‌هایی که در مکان‌های نامناسب و شلوغ و با زمان طولانی برگزار می‌شوند شاید برای شما مناسب باشد و حال معنوی خوبی برای‌تان ایجاد کند، اما مسلماً موجب خستگی، کلافگی و بی‌حوصلگی فرزندتان خواهد شد. پس در انتخاب مکان احیا دقت زیادی داشته باشید. ضمن آن‌که برخی از محیط‌ها هستند که فضای مجزایی برای کودکان تدارک دیده‌اند و کودکان در طول مراسم با حضور در حسینیه‌های کودک، هم از فضای بزرگسالان دور هستند و هم با نکات دینی و مذهبی با شیوه‌هایی جذاب و کودک‌پسند، در کنار دیگر هم‌سالان خود آشنا خواهند شد.

۵ – نکته دیگری که توجه به آن ضروری است، اجبارنکردن کودک به شب‌زنده‌داری و تحکم به اوست؛ چراکه اجباری این‌گونه در ناخودآگاه کودک اثر گذاشته و باعث دل‌زدگی کودک خواهد شد. پس تمام تلاش‌تان را برای ایجاد جاذبه‌های مختلف نسبت به این مراسم، انجام دهید.

ب- در هنگام برگزاری مراسم

۱ – سعی کنید زمانی به مراسم بروید که بتوانید مکانی مناسب داشته باشید؛ مکانی که به درب‌های خروج نزدیک است و در مواقع لزوم بتوانید به راحتی و بدون ایجاد دردسر برای خود و سایرین خارج شوید.

۲ – قبل از شروع مراسم، کودک‌تان را تشویق کنید تا با کودکان دیگر دوست شود. این در کنار هم بودن، در کنار کنترل و مراقبت والدین برای جلوگیری از هرج و مرج، فضای دوستانه و خوبی را برای کودک‌تان ایجاد خواهد کرد.

 ۳ – در میان مراسم از توجه و صحبت با کودک‌تان غفلت نکنید؛ او مانند همیشه به این توجه نیازمند است.

 ۴ – اگر کودک کوچکی دارید به تاریکی محیط و میزان صدای برنامه دقت داشته باشید. زیر بلندگو نشستن یا در قسمتی که تمام چرا

۵ – دقت داشته باشید که کودک‌تان، حوصله و تحمل شما را ندارد و ممکن است در میان مراسم خسته و کلافه شود. اگر راهی برای آرام‌کردن او ندارید، به خواسته او احترام گذاشته و مراسم را ترک کنید. اگر در محیط بیرون آرام شد و خستگی‌اش مرتفع شد و موافق بود، برای ادامه مراسم بازگردید؛ در غیر این‌صورت اصراری بر ادامه مراسم نداشته باشید.

ج- پس از مراسم

 ۱ – آن‌چه در این حضور‌های معنوی مهم است، استمرار و مداومت بر این آموزش‌هاست؛ پس در طی سال نیز از این مراسم غفلت نکنید و به کودک‌تان کمک کنید که از این فضا دور نشود.

 ۲ – تشویق، از مهم‌ترین شیوه‌های تربیتی است؛ هدیه‌دادن و قدردانی از کودک‌تان را برای حضور در چنین برنامه‌هایی فراموش نکنید. بگذارید آن‌ها یادگارهایی ماندگار از حضور در این‌گونه مراسم داشته باشند. در وقف‌نامه یکی از بزرگان آمده است: «آن‌چه از من به‌جا مانده آن را گردو بخرید و در مسجد نگه‌داری کنید تا آن‌گاه که کودکانی همراه با والدین‌شان به مسجد می‌آیند، به آن‌ها هدیه دهید، تا عشق و علاقه به خدا، ‌مسجد و منبر از ابتدا در آن‌ها جوانه زند و در بزرگ‌سالی هم اهل مسجد و معنویت شوند» (۱۱).

 منابع
۱ – محمد داوودی، تربیت دینی، ص۲۶٫
۲ – سوره تحریم، آیه ۶: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ‏.»
۳ – میرزاحسین نوری، مستدرک ‏الوسائل، ج۱۲، ص۲۰۱٫
۴ – محمد‌تقی فلسفى، کودک، ج۲، ص۱۸۶٫
۵ – محمد‌علی سادات، رفتار والدین با فرزندان، ص۸۰٫
۶ – محمدبن حسن حر عاملی‏، تفصیل وسائل ‏الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، ج۲۱، ص۴۷۷٫
۷ – نهج البلاغه، نامه ۳۱٫
۸ – نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۸۲.
۹ – محمدبن حسن حر عاملی‏، تفصیل وسائل ‏الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، ج۵، ص۲۹۵٫
۱۰ – نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۸۲.
۱۱ – محمد‌رضا شرفی، مراحل رشد و تحول انسان، ص۲۱۶٫

 منبع: مهرخانه