امام علیه السلام فرمود:

قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَی قَدْرِ هِمَّتِهِ، وَ صِدْقُهُ عَلَی قَدْرِ مُرُوءَتِهِ، وَ شَجَاعَتُهُ عَلَی قَدْرِ أَنَفَتِهِ، وَ عِفَّتُهُ عَلی قَدْرِ غَیرَتِهِ.

ارزش هر کس به اندازه همت او و راستگویی و صداقتِ هر کس به اندازه شخصیت اوست و شجاعت هر کس به اندازه بی اعتنایی وی (به ارزش های مادی) است و عفت هر کس به اندازه غیرت اوست. _{نهج البلاغه، حکمت 47}

1.ارزش هر کس به اندازه همت اوست.

2.راستگویی و صداقتِ هر کس به اندازه شخصیت اوست.

3.شجاعت هر کس به اندازه بی اعتنایی او (به ارزش های مادی) است.

4.عفت هر کس به اندازه غیرت اوست.

شرح و تفسیر

چهار فضیلت مهم اخلاقی امام(علیه السلام) در این چند جمله حکیمانه به رابطه چهار موضوع مهم با چهار موضوع دیگر از صفات انسانی اشاره فرموده است. نخست می فرماید: «ارزش هر کس به اندازه همت اوست»، (قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَی قَدْرِ هِمَّتِهِ).

منظور از همت تصمیماتی است که انسان برای انجام کارهای مهم می گیرد و به دنبال آن تلاش می کند. هر اندازه این تصمیمات والاتر و این تلاش ها گسترده باشد همت انسان بلندتر است و این که امام می فرماید: ارزش هر کسی به اندازه همت اوست برای آن است که اشخاص والا همت معمولاً تلاش می کنند تا به مقامات عالی برسند پس نباید ارزش وجودی ظاهری آنها را امروز ملاحظه کرد بلکه آن نیروی نهفته در درون آنها که نامش همت است باید مقیاس و معیار شمرده شود. در کتاب غررالحکم از امام همین معنا به صورت دیگری بیان شده است.

می فرماید: «مَنْ شَرَفَتْ هِمَّتُهُ عَظَمَتْ قِیمَتُهُ؛ کسی که همت عالی داشته باشد قیمت و ارزش او زیاد است». در حدیث دیگری از همان حضرت و در همان کتاب می خوانیم: «ما رَفَعَ أمْرَءٌ کهِمَّتِهِ وَ لا وَضَعَهُ کشَهْوَتِهِ؛ هیچ چیز انسان را به مانند همت او بلندمقام نمی کند و هیچ چیز، او را مانند شهوتش پست نمی سازد». به گفته شاعر: همت بلند دار که مردان روزگار *** از همت بلند به جایی رسیده اند در دومین جمله پرمعنای خود می فرماید: «راستگویی و صداقتِ هر کس به اندازه شخصیت اوست»؛ (وَ صِدْقُهُ عَلَی قَدْرِ مُرُوءَتِهِ). زیرا انسان با شخصیت این کار را برای خود ننگ می داند که به دیگران دروغ بگوید. اضافه بر این، غالبا دیده شده است که دروغ ها بعد از مدتی فاش می گردد؛ انسان با شخصیت حاضر نمی شود کاری انجام دهد که در آینده آبروی او را ببرد.

در احادیث دیگری از امام امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم: «الصِدْقُ عِزّ؛ راستگویی سبب عزت است» و در حدیث دیگری می افزاید: «الصِّدْقُ صَلاحُ کلُّ شَیء وَ الْکذْبُ فَسادُ کلُّ شَیء». یکی از یاران امام صادق(علیه السلام) به نام ابو کهمس خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: (یار وفادار شما) ابن ابی یعفور به شما سلام فرستاده است فرمود: سلام بر تو و بر او. هنگامی که نزد او رفتی سلام مرا به او برسان و بگو: جعفر بن محمد به تو می گوید: «انْظُرْ مَا بَلَغَ بِهِ عَلِی(علیه السلام) عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) فَالْزَمْهُ فَإِنَّ عَلِیاً(علیه السلام) إِنَّمَا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الاْمَانَةِ؛ نگاه کن ببین علی(علیه السلام) با چه صفاتی آن مقام را نزد رسول خدا(صلی الله علیه وآله)پیدا کرد آن صفات را داشته باش، زیرا علی تنها به این سبب به آن مقام نزد پیغمبر رسید که در سخن گفتن، صادق بود و در ادای امانت امین».

این سخن را با حدیثی از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله) پایان می دهیم، فرمود: «الْجَمالُ صَوابُ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ الْکمالُ حُسْنُ الْفِعالِ بِالصِّدْقِ؛ جمال، به سخن حق گفتن است و کمال، به انجام کارهای نیک توأم با صدق». باید توجه داشت که «مروءة» به معنای جوانمردی، مردانگی، و فتوت و مجموعه ای از شایستگی هاست که در یک انسان باارزش جمع می شود که شخصیت او را تشکیل می دهد. سپس در سومین سخن حکمت آمیز خود می فرماید: «شجاعت هر کس به اندازه بی اعتنایی او (به ارزش های مادی) است»؛

(وَ شَجَاعَتُهُ عَلَی قَدْرِ أَنَفَتِهِ). روشن است وابستگی های انسان به مقام و مال و شهوات دنیا از شجاعت او می کاهد و او را به اسارت می کشاند؛ اما هنگامی که خود را از این امور آزاد سازد، با شجاعت حرف خود را می زند و راه خود را می پیماید و در برابر کسی ذلیلانه سر تعظیم فرو نمی آورد و با توکل بر خدا در برابر حوادث سخت می ایستد. در لسان العرب آمده است که «أنَفْ» (بر وزن هدف) به معنای کراهت داشتن چیزی و خود را برتر از آن دانستن است، بنابراین «أنف» در جمله بالا می تواند اشاره به بی اعتنایی نسبت به ارزش های مادی باشد. آن گاه امام(علیه السلام) در چهارمین و آخرین سخن حکیمانه اش می فرماید: «عفت هر کس به اندازه غیرت اوست»؛

(وَ عِفَّتُهُ عَلَی قَدْرِ غَیرَتِهِ). «غیرت» به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه عبارت از انزجار طبیعی انسان نسبت به تصور شرکت دیگران در اموری است که مورد علاقه اوست و به تعبیر دیگر غیرت به معنای حفظ ارزش های مربوط به خود و جلوگیری از تجاوز دیگران به حریم اوست که غالباً در عرف ما در امور ناموسی به کار می رود. بدیهی است کسی که نسبت به نوامیس خود غیرت دارد هرگز حاضر نمی شود به نوامیس دیگران چشم خیانت بدوزد، بنابراین هر اندازه غیرت انسان بیشتر باشد عفت او هم بیشتر خواهد بود.

گرچه عفت و غیرت هر دو غالباً در عرف امروز ما بیشتر در مسائل ناموسی به کار می رود؛ ولی از نظر ارباب لغت و علمای اخلاق، هر دو معنایی وسیع دارند: «عفت» به معنای خودداری و حالت انزجار از ملاحظه صحنه های زشت و «غیرت» هرگونه اهتمام و دفاع از حقوق الهی و انسانی خویش است و بعید نیست که منظور از امام(علیه السلام)از جمله بالا همان معنای وسیع کلمه در هر دو مورد باشد. از این رو در حدیثی از امام باقر(علیه السلام) در کتاب کافی می خوانیم: «إِنَّ أَفْضَلَ الْعِبَادَةِ عِفَّةُ الْبَطْنِ وَالْفَرْجِ؛ برترین عبادت پاک بودن از نظر تغذیه و امور جنسی است». نیز از همان امام نقل شده که فرمود: «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیء أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْن وَ فَرْج؛ هیچ کس خدا را عبادتی بهتر از این نداشته که عفت را در مورد شکم و امور جنسی رعایت کند»، لذا در حدیثی از امیر مؤمنان(علیه السلام) می خوانیم: «مَا زَنَی غَیورٌ قَطُّ؛ شخص با غیرت هرگز زنا نمی کند».

منبع:حوزه نت