از آیه «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ..؛

با حکمت و اندرز نیکو و مناظره مستدل، مردم را به سوی خدا دعوت نما.» ^[1]

استفاده می شود جدال راهی برای بیان واقعیات است، طبیعی است برای بیان حقّ، بایستی از مسیری سالم بهره گرفت، لذا بهره گیری از کذب، افتراء، تهمت، شهادت زور، و… برای رسیدن به آن و به تعبیر دیگر بهره گیری از باطل برای رسیدن به حقّ، صحیح نیست، چنین سیری مصداق همان اصطلاح مادی گرایان است که هدف وسیله را توجیه می کند» یعنی مهم هدف است و باید به هدف رسید حال از هر راهی که می خواهد صورت گیرد. اسلام با این تز به شدّت مخالف است و هیچگاه برای رسیدن به هدف، همه ابزارها را مشروع نمی شمرد، بلکه تاکید اسلام بر انجام وظیفه است خواه به هدف برسد یا نه.

نکته مهم دیگری که در تفسیر آیه لازم است بیان شود این است که در این آیه شریفه موعظه حسنه ذکر شده است و حسنه در مقابل غیرحسنه است، پس موعظه به دو قسم تقسیم شده است: موعظه حسن و غیرحسن، مراد از موعظه حسن موعظه ای است که قلب مخاطب را برباید و بر دل او بنشیند و موعظه غیرحسن به موعظه ای گویند که آن حد از بلاغت را نداشته و به خاطر عامل نبودن واعظ و یا عدم شرایط دیگر بر دل ننشیند.

ولی در این آیه شریفه جدال احسن مطرح شده و احسن وصف عالی (افعل التفضیل) است، وصف تفضیلی این واژه «حسن» است که در مقابل غیر حسن قرار می گیرد، لذا جدال در آیه شریفه به سه قسم تقسیم شده است: جدال احسن، جدال حسن و جدال غیر حسن.

این شیوه تقسیم بندی حاوی نکته ای مهم است و آن اینکه:

موعظه حسنه در دعوت کافی است ولی در مورد جدال، تنها احسن آن راه ارشاد است و جدال حسن کفایت نمی کند.

علت این امر، ویژگی خاص جدال در برابر موعظه است چراکه موعظه غیر حسن اگر تاثیر نکند چه بسا از تبعات سوء مصون بماند ولی جدال غیر احسن ممکن است مخاطب را به سوی باطل سوق دهد. او که می بیند مناظره کننده بر هر کوی و برزن می زند و از هر راه و بیراهه ای وارد می شود تا کلام خود را به کرسی بنشاند، به شک و شبهه می افتد و در اصل و اساس ادعای مخاطبش تردید جدی می یابد.

وقتی جدال کننده کذب، افتراء و تهمت، سب و شتم، مکابره و عناد را برای اثبات ادعای خود بکار می برد، آیا تشکیک جدّی در اعتقاد وی و آنچه را که ادعا می کند پیش نمی آید؟ و آیا این سؤال به ذهن مخاطب خطور نمی کند که: اگر حق هستی چرا چنین برآن اصرار می ورزی؟

بر این اساس و به خاطر اهمیت جدال، قرآن کریم حتی جدال حسن را نپذیرفته، و برای بیان حق، تنها جدال احسن (نیکوتر) را پیشنهاد فرموده است.

پی نوشت

[1] نحل- 125.

حوزه /غضنفری، علی؛ اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد مبحث اخلاقی، ج 1، ص: 284