آیین همسایه داری

دین مقدس اسلام، برنامه ای جامع و کامل برای سعادت بشر در دنیا و آخرت است که جنبه ها و نیازمندی های فردی و اجتماعی، جسمی و روحی او را در نظر دارد و در مورد همسایه داری نیز رهنمودهای سودمندی بیان کرده است.

خداوند در قرآن کریم در برشماری مجموعه ای از حقوق اسلامی مسلمانان در قبال یکدیگر، نیکی به چند گروه از جمله همسایگان را به بندگانش سفارش می کند و می فرماید:

وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ. (نساء: 36)

و به همسایه نزدیک و همسایه دور احسان کن.

در تفسیر «دور» و «نزدیک» در آیه بالا، چند احتمال داده شده است، ولی به نظر می رسد منظور همان دوری و نزدیکی مکانی باشد. از آنجا که کلمه همسایه، در عرف عامیانه مفهوم محدودی دارد و تنها همسایگان نزدیک را دربرمی گیرد، شاید برای توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام، راهی جز این نبوده است که نامی از همسایگان دور نیز به صراحت برده شود.

این بیان هنگامی تقویت می شود که نظر اسلام را درباره حد همسایگی بدانیم. شخصی می گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فدایت شوم، حد همسایگی تا کجاست؟ فرمود: «اَرْبَعین دارا مِن کُلِّ جانب؛ چهل خانه از هر طرف».

متأسفانه در دنیای ماشینی امروز روابط عاطفی و انسانی مردم با یکدیگر چنان به ضعف و خاموشی گراییده است که همسایگان نزدیک نیز کوچک ترین خبری از حال همدیگر ندارند و حتی گاهی پس از چندین سال سکونت در یک محل، هنوز نام یکدیگر را نمی دانند. اسلام این رویه را به شدت نکوهش می کند و سفارش های اولیای بزرگوار اسلام در این باره، موجب شگفتی است. علی علیه السلام در آخرین وصیت های خود چنین می فرماید:

اللّه َ اللّه َ فی جیرانِکُمْ فَإِنَّهُمْ وَصِیَّةُ نَبِیِّکُمْ، مازالَ یُوصی بِهْمِ حَتّی ظَنَنّا اَنَّهُ سَیُورِّثُهُمْ.

از خدا بترسید! از خدا بترسید! درباره همسایگان که همواره مورد سفارش پیامبرتان بوده اند. (آن حضرت) به قدری درباره آنان سفارش می کرد که گمان می بردیم برای ایشان میراثی قرار خواهد داد.

پیامبر اسلام شیوه رفتار همسایگان با یکدیگر را در تأمین سعادت و آسایش انسان ها مؤثر می دانست و به یارانش سفارش می کرد در جایی مسکن گزینند که بتوانند از نعمت وجود همسایگان شایسته تری بهره مند شوند. وقتی یکی از اصحاب از ایشان پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! تصمیم دارم خانه ای بخرم، به نظر شما کدام محله را انتخاب کنم؟ حضرت بدون آنکه محله خاصی را به او پیشنهاد کند، فرمود:

اَلْجَارُ ثُمَّ الدّارُ، اَلرَّفیقُ ثُمَّ السَّفَرُ.

اول همسایه [را بنگر] سپس خانه [بخر]، ابتدا رفیق [برگزین] سپس سفر [کن].

پیام متن:

1. تا چهل خانه از هر طرف، همسایه به حساب می آیند.

2. سفارش به همسایه داری در گفتار امامان معصوم.

3. توجه به همسایگان قبل از خرید منزل.

آداب همسایه داری

آداب و حقوقی که اسلام برای همسایگان در نظر گرفته، فراوان است. روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از یاران خود پرسید: آیا می دانید حق همسایه چیست؟ حاضران پاسخ منفی دادند. آن حضرت فرمود:

حق همسایه آن ا ست که اگر برای کرایه از شما درخواست کمک کرد، به او کمک کنید. اگر وام خواست، به او بپردازید. هرگاه تهی دست شد، از او دست گیری کنید. چنانچه خیری به او رسید، به او تبریک بگویید. هنگام بیماری، به عیادتش بروید. در مصیبت ها به او تسلیت بگویید. اگر مُرد، در تشییع جنازه اش حاضر شوید. بر ارتفاع خانه خود بدون موافقت او نیفزایید تا مانع وزش نسیم و جریان هوا نشود. هرگاه میوه ای خریدید، مقداری به او هدیه کنید و اگر مایل به این کار نبودید، آن را پنهانی به خانه ببرید و دقت کنید که فرزندتان آن را از خانه بیرون نبرد که فرزند او ببیند و به خاطر آن بهانه گیری کند. با بوی غذای مطبوع خود، او را میازارید، مگر آنکه مقداری برایش بفرستید.

گرامی داشتن و احترام همسایه نیز از سفارش های مهم اسلام است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

حُرْمَةُ الْجارِ عَلَی الْإنسانِ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ.

احترام همسایه، مانند احترام مادر، بر انسان لازم است.
پیام متن:

1. کمک مالی، عاطفی و غذایی، از وظایف اخلاقی همسایگان در حق همدیگر است.

2. ارزش والای احترام به همسایه در اسلام.

صبوری و رازداری با همسایگان

اگر افراد یک محل به مدت طولانی با یکدیگر همسایه باشند، کم کم بر اسرار زندگی همدیگر آگاه خواهند شد. از آنجا که آشکار ساختن اسرار زندگی مردم و فاش کردن عیب های آنان بسیار نکوهیده است، مؤمن نباید در کار دیگران کنجکاوی کند و به دنبال عیب جویی باشد. اگر هم بر حسب اتفاق بر رازی آگاه شد، باید آن را پنهان بدارد و مصداق این مثل که: «خدا می بیند و می پوشد، همسایه ندیده می خروشد» نباشد. از این رو، امام سجاد علیه السلام ، رازداری را یکی از حقوق همسایگان بر یکدیگر معرفی می کند و می فرماید:

فَإِنْ عَلِمْتَ عَلَیْهِ سُوءً، سَتَرْتَهُ عَلَیْهِ.

چنانچه بر عیب همسایه ات آگاه شدی، باید آن را پنهان سازی.

از سوی دیگر، تضاد و مزاحمت از پی آمدهای زندگی اجتماعی است. وقتی گروهی با هم در یک محیط زندگی می کنند، ممکن است کم توجهی و عمل نکردن بعضی افراد به آداب اسلامی، آسایش را از دیگران بگیرد و آنان را بیازارد و این، خود، زمینه ساز کدورت ها و درگیری های بعدی شود. در این صورت شایسته است طرفی که از همسایه خود کم لطفی دیده است، آزار همسایه را تحمل کند. اگر هم ناچار به نشان دادن واکنش شد، با رویی گشاده و زبانی نرم به وی گوشزد کند؛ به گونه ای که این تذکر به اصلاح او کمک کند و رنجش خاطرش را موجب نشود. امام کاظم علیه السلام می فرماید:

لَیْسَ حُسْنُ الجَوارِ کَفَّ الْأَذی ولکِنَّ حُسْنَ الجَوارِ الصَّبْرُ عَلی الاَذی.

همسایه داری نیکو، به آزار نرساندن نیست، بلکه همسایه داری نیکو، در صبر بر آزار همسایه است.
پیام متن:

رازداری و صبر در برابر آزار همسایگان، از جلوه های والای اخلاق همسایگی است.

آثار مثبت رعایت حقوق همسایگی

رفتار نیک همسایگان با یکدیگر، می تواند سرچشمه برکت های فراوانی باشد. تقویت روحیه همکاری و همفکری به منظور پاکیزه و آباد نگه داشتن محیط زندگی، یکی از آنهاست که خود، آرامش روانی و طول عمر انسان را در پی دارد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

حُسْنُ الجَوارِ یُعَمِّرُ الدِّیارَ و یَزیدُ فی الْأَعمارِ.

همسایه داری نیکو، شهرها را آباد و عمرها را طولانی می کند.

در جای دیگر این امام همام، خوش رفتاری با همسایه را موجب زیاد شدن روزی معرفی می کند و می فرماید: «حُسْنُ الجَوارِ یَزیدُ فی الرِّزْقِ؛ همسایه داری نیکو، روزی را زیاد می کند».

آمرزش گناهان نیز پاداش خداوند به کسانی است که همسایه ها از آنان راضی باشند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَن ماتَ وَ لَهُ جیرانٌ ثلاثَةٌ کُلُّهُمْ راضُونَ عَنهُ غُفِرَ لَهُ.

هر کس بمیرد، در حالی که سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند، آمرزیده می شود.
پیام متن:

آبادانی شهرها، طولانی شدن عمر، فزونی روزی و آمرزش گناهان، نشانه های رضایت معنوی همسایگان از یکدیگر است.
نتیجه بی تفاوتی نسبت به همسایگان

بی خبری از حال همسایگان و بی توجهی به حقوق آنان، از اموری است که در اسلام نکوهش و از آن به زشتی یاد شده است. پیامبر بزرگوار اسلام، کسی را که خود، سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد، مؤمن نمی داند.

ما امَنَ بی مَنْ باتَ شَبْعانَ و جارُهُ جائِعٌ.

به من ایمان نیاروده است، کسی که با شکم سیر بخوابد، در حالی که همسایه اش گرسنه باشد.

همچنین، از امام صادق علیه السلام نقل است:

پس از جدایی حضرت یعقوب از فرزندش یوسف، فرزند دیگرش بنیامین نیز از وی جدا شد. این پیامبر بزرگ، روزی در حال مناجات به درگاه خداوند عرض کرد: بارالها، دوری از یوسف و نابینایی، مرا کم بود که بنیامین را نیز از من گرفتی! به او وحی شد: ای یعقوب! من اگر فرزندانت را میرانده باشم، برایت زنده می کنم و به تو برمی گردانم، ولی آیا به یاد داری که در فلان روز، گوسفندی کشتی و آن را کباب کردی و با اهلت خوردی و به فلانی و فلانی که همسایه تو و روزه دار بودند، چیزی ندادی؟

این حکایت، می آموزد که این بلا به سبب بی توجهی حضرت یعقوب علیه السلام به آن همسایه است.
ای که بر مرکب رهوار سواری هشدار خر هیزم کش همسایه تپیده به گلِ است
آتش از خانه همسایه درویش مخواه کانچه برروزن او می گذرد، دودِ دل است
پیام متن:

بی توجهی به احوال همسایگان، موجب کم لطفی خداوند و حتی نشانه ضعف ایمان است.

آزار به همسایگان

آزار دیگران، با فطرت آدمی ناسازگار است و هیچ عقل سلیمی آن را نمی پسندد. وقتی خداوند، بی توجهی به حال همسایگان را منشاء کم لطفی می شمارد، آزار رسانی به آنها، حتما پی آمدهای سنگین تری را در پی می آورد.

به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض شد: فلان زن، روزها روزه می گیرد و شب ها به نماز می ایستد و صدقه می دهد، ولی همسایه خود را نیز با زبانش می آزارد. حضرت فرمود: «لا خَیْرَ فیها، هِیَ مِن أهْلِ النّارِ؛ خیری در او نیست، او اهل آتش است».

اسلام پیروان خود را از همسایه آزاری بازداشته و هیچ ارج و حرمتی برای فرد همسایه آزار قائل نشده و دستور داده است با وی برخورد جدی کنید و او را به اشتباه خویش آگاه سازید. امام باقر علیه السلام درباره متوجه کردن همسایه به عمل نادرست خود، در حدیثی چنین می فرماید:

شخصی از آزار همسایه اش نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت کرد. حضرت او را به صبر فراخواند. بار دیگر نیز به شکایت آمد، حضرت باز هم او را به خویشتن داری دعوت کرد. بار سوم آمد و شکایت خود را تکرار کرد، پیامبر فرمود: چون روز جمعه شود، زمانی که مردم برای نماز جمعه می روند، اثاثیه ات را از منزل خارج کن و بر سر راه مردم بیاور. چون از تو علت این کار را جویا شدند، ماجرای خود را برای آنان بازگو کن. آن شخص به دستور پیامبر عمل کرد. چون ساعتی گذشت، همسایه ای که آزارش می داد، سراسیمه نزد او آمد و از او خواست اثاثیه اش را به منزل بازگرداند و گفت: با خداوند عهد می کنم که دیگر تو را نیازارم.
پیام متن:

همسایه آزاری، در اسلام به شدت نکوهش و نوعی جرم اخلاقی محسوب می شود.

همسایگان را دریابیم

وجود همسایه خوب، برای آدمی نعمتی ارزشمند و همسایه خوب بودن، مایه محبت و دوستی است. دل ها همواره متوجه جایی می شود که نیکی و مهربانی در آن حاکم باشد و هرجا که شهد خیر باشد، افراد گرد هم می آیند. نقش رفتار نیک در همسایگی، در ایجاد تجمع های پرشکوه و الفت های اجتماعی، فراوان است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ حَسُنَ جِوارِه کَثُرَ جیرانُهُ؛ آن که همسایگی اش نیکو باشد، همسایگانش روزافزون می شود.»

ایشان در حدیثی دیگر می فرماید: «حُسْنُ الجوار یَعْمُرُ الدّیارَ و یزیدُ فی الأعمار؛ خوش همسایگی، هم آبادی ها را آباد و هم عمرها را زیاد می کند».

امام صادق علیه السلام نیز در سخنی فرمود: «بر شما باد نماز خواندن در مسجدها و همسایگی خوب با مردم».

گاهی تحمل سختی ها و ناسازگاری های همسایگان، برای حُسن هم جواری لازم است. اگر بخواهیم روابط مان از هم نگسلد، باید صبور بود و تحمل کرد و بدی را با بدی پاسخ نداد.

رفت و آمد، رسیدگی، احوالپرسی، یاری، عیادت، انفاق و صدقه، رفع نیاز و همدردی، از جمله وظایفی که بر عهده همسایه و نیز نشانه جوانمردی و انسان دوستی است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مِنَ المُروّةِ تَعَهُّدُ الجیرانِ؛ رسیدگی به همسایگان، جوانمردی است».

همچنین حضرت امام باقر علیه السلام یکی از ویژگی های مهم شیعه را، رعایت حق همسایگی می داند و می فرماید:

والتعاهُدُ لِلجیرانِ مِنَ الفُقراءِ وَ اَهلِ المَسکَنَةِ وَ الغارِمینَ و الأَیتام.

از نشانه های پیروان ما، رسیدگی به همسایگان نیازمند و تهی دست و بدهکاران و یتیمان است.

انسان شرافتمند و با وجدان چگونه می تواند آسوده خاطر و با شکم سیر بخوابد، در حالی که در همسایگی او محروم و گرسنه و نیازمند باشد و با آنکه او می تواند گرهی را از آنان بگشاید، کوتاهی کند!؟ چگونه می تواند این سخن پیامبر را از یاد ببرد که:

ما امَنَ بی مَنْ باتَ شَبعانا وَ جارُهُ المُسلمُ جائعٌ.

هر کس سیر بخوابد، در حالی که همسایه مسلمانش گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است!

اگر این حق و حریم اسلامی، مسئولانه شناخته و رعایت شود، در جامعه اسلامی نیازمند و گرفتاری که صورت خود را با سیلی سرخ نگه دارد، پیدا نخواهد شد.
پیام متن:

حسن همجواری، رسیدگی، رفت و آمد، یاری، عیادت، انفاق و صدقه و رفع نیازمندی، از وظایف اخلاقی همسایگان نسبت به یکدیگر است.

سفارش اميرالمؤمنين علي عليه السلام درباره ي همسايه چيست؟
امير المؤمنين عليٌّ عليه‏السلام
- عندَ وفاتهِ - : اللّه‏َ اللّه‏َ فـي جِـيرانِكُم فإنَّهُم وَصيَّةُ نَبيِّكُم ، ما زالَ يُوصي بِهِمْ حتّى ظَنَنّا أنَّهُ سَيُوَرِّثُهُم .
- در هنگام وفات- : خدا را ، خدا را درباره همسايگانتان كه آنان سفارش شده پيامبر شمايند . آن حضرت صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم پيوسته درباره همسايگان سفارش مى‏كرد چندان كه گمان برديم آنها را ارث‏بَر قرار خواهد داد .
نهج البلاغة : الكتاب 47 منتخب ميزان الحكمة : 124

خوب بودن همسايه ها با هم چه فايده اي دارد؟
الإمامُ الصّادقُ عليه‏السلام :
حُسنُ الجِوارِ يُعمِّرُ الدِّيارَ ، ويَزيدُ في الأعْمارِ .
حُسن همسايگى خانه‏ها را آباد و عمرها را زياد مى‏كند .
الكافي : 2 / 667 / 8 منتخب ميزان الحكمة : 124

همسايگي خوب چگونه است؟
الإمامُ الكاظمُ عليه‏السلام :
ليسَ حُسنُ الجِوارِ كَفَّ الأذى ، ولـكـنْ حُسنُ الجِوارِ الصّبرُ على الأذى .
حُسن همسايگى اين نيست كه آزار نرسانى بلكه حسن همسايگى اين است كه در برابر آزار و اذيّت همسايه شكيبا باشى .
تحف العقول : 409 منتخب ميزان الحكمة : 124


امير المؤمنين عليٌّ عليه‏السلام :
مِن حُسنِ الجِوارِ تَفَقُّدُ الجارِ .
از نشانه‏ هاى حُسن همسايگى جويا شدن از احوال همسايه است .
تحف العقول : 85 منتخب ميزان الحكمة : 124

سفارش رسول خدا - صلي الله عليه و آله و سلم - درباره ي همسايه چيست؟
رسولُ اللّه صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم :
مَن‏كانَ يُؤمنُ باللّه واليَومِ الآخِرِ فلا يُؤْذي جارَهُ .
هر كه به خدا و روز واپسين ايمان داشته باشد همسايه خود را آزار نمى‏رساند .
الكافي : 2 / 667 / 6 منتخب ميزان الحكمة : 124

كسي كه همسايه اش از او در امان نباشد چگونه است؟
الإمامُ الرِّضا عليه‏السلام :
ليسَ مِنّا مَن لَمْ يأمن جارُهُ بَوائقَهُ .
از مـا نيست كسى كـه همسايه‏اش از شرّ او در امان نباشد .
عيون أخبار الرضا عليه‏السلام : 2 / 24 / 2 منتخب ميزان الحكمة : 124

كسي كه سير بخوابد و همسايه اش گرسنه باشد، نزد خدا و رسولش چگونه است؟
الإمامُ الباقرُ عليه‏السلام :
قـالَ رسولُ اللّه صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم : ما آمَنَ بي مَن باتَ شَبْعانَ وجارُهُ جائعٌ . قالَ : وما مِن أهلِ قريةٍ يَبِيتُ و فيهِم جائعٌ ، يَنظُرُ اللّه‏ُ إليهِم يومَ القِيامَةِ .

پيامبر خدا صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم فرمود : به من ايمان نياورده‏است آن كه شب را با شكم سير بخوابد و همسايه‏اش گرسنه باشد . فرمود : اهل هر آبادى كه شب را بگذرانند و در ميان ايشان گرسنه‏اى باشد ، روز قيامت خداوند به آنان نظر (رحمت) نمى‏افكند .
الكافي : 2 / 668 / 14 منتخب ميزان الحكمة : 124

همسايه چه حقوقي دارد؟
رسولُ اللّه صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم
في حُقوقِ الجارِ: إنِ اسْتَغاثَكَ أغَثْتَهُ ، وإنِ اسْتَقْرَضَكَ أقْرَضْتَهُ ، وإنِ افْتَقَر عُدْتَ علَيهِ ، وإنْ أصابَتْهُ مُصيبَةٌ عَزَّيْتَهُ ، وإنْ أصابَهُ خَيرٌ هَنّأتَهُ ، وإنْ مَرِضَ عُدْتَهُ ، وإنْ ماتَ اتَّبَعتَ جَنازَتَهُ ، ولا تَسْتَطِلْ علَيهِ بالبِناءِ فتَحْجُبَ عَنهُ الرِّيحَ إلاّ بإذنِهِ ، وإذا اشْتَرَيتَ فاكِهَةً فأهْدِ لَهُ ، فإنْ لَم تَفْعلْ فأدْخِلْها سِرّا ، ولا تُخْرِجْ بها وُلْدَكَ تَغيظُ بها وُلْدَهُ ، ولا تُؤْذِهِ برِيحِ قِدْرِكَ إلاّ أنْ تَغرِفَ لَهُ مِنها
اگر از تو كمك خواست كمكش كنى ، اگر از تو قرض خواست به او قرض دهى ، اگر نيازمند شد نيازش را برطرف سازى ، اگر مصيبتى ديد او را دلدارى دهى ، اگر خير و خوبى به او رسيد به وى تبريك و شادباش گويى ، اگر بيمار شد به عيادتش روى ، وقتى مرد در تشييع جنازه‏اش شركت كنى ، خانه‏ات را بلندتر از خانه او نسازى تا جلوى جريان هوا را بر او بگيرى مگر آن كه خودش اجازه دهد ، هرگاه ميوه‏اى خريدى براى او تعارف بفرستى و اگر اينكار را نكردى مخفيانه ميوه را به خانه‏ات ببر ، فرزندت را همراه ميوه بيرون مياور كه بچه او با ديدن ميوه در دست او ناراحت شود ، با بوى و دود ديگت او را آزار مده مگر آن كه مقدارى از غذاى آن را براى او بفرستى .
مسكّن الفؤاد : 105 منتخب ميزان الحكمة : 124

احترام به همسايه تا چه اندازه اهميت دارد؟
رسولُ اللّه صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم :
حُرمَةُ الجارِ على الإنسانِ كحُرمَةِ اُمّةِ .
احترام هـمسايه بـر انسان ، همانند احـترام مادرش مى‏باشد .
مكارم الأخلاق : 1 / 274 / 834 منتخب ميزان الحكمة : 122

نویسنده : اقبال حسینی نیا ، صفحه 108- پايگاه حوزه