جریان سربازی پیش میاید، و به همین جهت شناسنامه را تغییر می دهند، و کریم به عبدالکریم و صفاکیش به حق شناس تبدیل می شود، سن هم ده ،دوازده سال یا حتی بیشتر اضافه گردید لذا تولد ایشان در شناسنامه 1285 شمسی میباشد ، و بدین ترتیب مسئله سربازی به عنایت حل شد.

     آیت الله حق شناس با نهایت علاقه وعشق به درس ادامه میدادند ، و چنان که گفتیم در کنار درس کار نیز می کردند. معالم را نزد آیت الله شاه آبادی تعلیم می گیرند .یک هم درس باهوش به نام شیخ حسن قهرمانی داشتند که آنقدر با استعداد بود که مرحوم شاه آبادی می فرمود : خود من با شما مباحثه می کنم .از همان دورانی که شرح لمعه می خواندند، یک هم بحث و درس دیگر با استعداد و خوب پیدا می کنند به نام میرزا ابوالقاسم گرجی، که بعد ها به دلایلی به دانشگاه رفتند، و با نام دکتر ابوالقاسم گرجی استاد ممتاز دانشگاه بودند. ما ذکر خیر این دو هم درس مکرر از زبان آقای حق شناس شنیده شده بود . نامی از استاد لمعه ،و قوانین ایشان نمی دانیم، وتنها از ایشان شنیده بودیم، بخشی از لمعه را نزد آیت الله حاج میرزا عبد العلی تهرانی(ره) خوانده اند ؛ امّا در سطوح عالیه رسائل و مکاسب و کفایه ایشان یک استاد بزرگ داشته اند که نام او را نمی دانیم، و یک استاد دیگر ، مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد رضا تنکابنی(ره) که دانشمند وارسته و بزرگی بود ، و شاگردی آخوند ملا کاظم خراسانی(ره) را افتخار داشت. در همین دوران به محضر آیت الله شاه آبادی(ره) مشرف می شوند که تا پایان عمر از ایشان به تجلیل فراوان نام می بردند.منظومه حکمت که همراه با عرفان تدریس می فرمود ، و بخشی از کفایه را از درس آن عالم بزرگ می آموزند. وقتی تدریس منظومه به محضر آیت الله شاه آبادی پیشنهاد شده بود ایشان فرموده بود: من وقت ندارم ؛ لذا قرار شد در ضمن راه درس برقرار گردد.

     من دیده بودم که ایشان مقایسه می فرمود درس کفایه آیت الله تنکابنی و آیت الله شاه آبادی را ، و درس آیت الله شاه آبادی را ترجیح می داد .

     در همین دوران به درس یک استاد بزرگ دیگر نایل می شوند ، آیت الله شیخ ابراهیم امامزاده زیدی (ره) که مردی عارف واخلاقی بود، و محضر درس آخوند ملا حسینقلی همدانی(ره) استاد درجه اول اخلاقی نجف را درک کرده و به کمال رسیده بود .

     می فرمودند: من برای آینده تحصیل به حضرت ولی عصر عجل الله فرجه الشریف متوسل شدم ، در خواب ایشان را زیارت کردم. آن حضرت در همان عالم رویا کمر مرا گرفتند ، و در نجف به زمین گذاشتند؛ اما از بس هوا گرم بود ، عرض کردم سوختم ،سوختم. باز کمر مرا گرفتند، در وسط مدرسه دارالشفا قم به زمین نهادند. آنجا را موافق یافتم. بعد ها وقتی به قم رفته بودند ، در مدرسه دارالشفا که متصل به مدرسه فیضیه است حجره پیدا کرده بودند. متصدی حجرات مرحوم شهید صدوقی بود کلید همان حجره ای را به من داد که در عالم خواب به من داده شده بود.

می فرمودند: یکسال همراه کسی در حجره بودم که او از بیداری قبل از اذان صبح امتناع داشت، و به من اجازه نداد ساعت را قبل از اذان کوک کنم چاره ای نداشتم، آزار هم حجره جائز نبود.تمام آن یکسال، نماز شبم را در طول روز قضا خواندم. در نتیجه این صبر، سال آینده خداوند توفیق عنایت فرمود ، با امام رضوان الله علیه هم حجره شدم که این یک فوز بود .

     آنروز حوزه علمیه قم در سال های بعد از وفات بنیانگزار خویش آیت الله حاج شیخ عبد الکریم حائری رضوان الله علیه به سر می برد .زعمای حوزه عبارت بودند از آیت الله حجّت(ره)، آیت الله سید محمد تقی خوانساری(ره) و آیت الله سید صدرالدین صدر(ره)، و چون هیچ کدام مرجعیت عام نداشتند، با کمک یکدیگر حوزه را اداره می کردند . آنها مردان بزرگی بودند ، بسیار بی هوا و تارک حشمت و جاه ، و از نظر دانش بلند مرتبه، آیت الله حق شناس به درس فقه آیت الله حجت(ره) می روند که تمام این دوره درس را نوشته اند، و این تقریرات جزء نوشته های ایشان باقی است . در درس اصول هم به محضر آیت الله خوانساری(ره) حاضر میشوند، و یک دوره تقریرات این درس هم هنوز باقی مانده است.

     من خودم از ایشان شنیدم که به درس خارج مکاسب آیت الله خوانساری نیز حضور یافته اند. در اوان ورود به قم، به محضر امام خمینی (رضوان الله علیه ) می رسند، و از ایشان اجازه ی ورود به درس فلسفه شان را می خواهند . می گفتند : همینطور که حرکت میکردیم ، امام یک آجر از روی زمین برداشت، و فرمود: ماهیت این چیست؟ من عرض کردم: ماهیت این آجریت است. بعد از چند سوال دیگر فرمود : پیش چه کسی درس خوانده ای ؟ من عرض کردم : آیت الله شاه آبادی فرمود: اگر می دانستم تو شاگرد آقای شاه آبادی هستی، امتحانت نمی کردم.

     در این سال هنوز آیت الله العظمی بروجردی رضوان الله علیه در بروجرد به سر می بردند، و به قم نیامده بودند .البته فضلای قم ، ایشان را می شناختند، و قدر و ارزش علمی ایشان را می دانستند .لذا گروهی از این فضلا تابستان ها به بروجرد می رفتند تا از محضر ایشان استفاده کنند. آیت الله حق شناس و نیز استاد شهید مطهری از این گروه بودند . در سال 1323 شمسی آیت الله العظمی بروجردی(ره) به در خواست و اصرار مکرّر علماء بزرگ و فضلای قم، بعد از سفر برای معالجه در تهران ، به قم وارد شده و برای زعامت حوزه و عهده داری مرجعیت در آن شهر می مانند.

     حاج آقای حق شناس می فرمودند: من شب خواب دیدم که همه علمای بزرگ در صحن اتابکی حضرت معصومه سلام الله علیها جمع هستند. تمام اطراف این صحن دور تا دور ، از علماء پر بود. آقای بروجردی از یکی از در های صحن وارد شدند همه علماء به احترام ایشان قیام کردند ، و ایشان از ابتدای در ورودی به تعارف و احترام به علمای حاضر پرداختند، و من دیدم ایشان کوله پشتی باربران را بر دوش دارند ، و همینطور که در برابر آقایان علما که در آنجا حاضرند ، احترام و کرنش می کنند ، کوله پشتی بالا و پایین می رود . فردا به محضر ایشان رفتم ، و خواب را عرضه داشتم ، فرمود: این بار شریعت است که به دوش من نهاده شده است . امیدوارم آن را به سلامت به دست صاحبش برسانم.

      ایشان به تمام آرزوی خودش رسیده بود ، و در وجود آیت الله بروجردی(ره) استادی را یافته بود، که جامع همه چیز بود ، و هم میتوانست تشنگی های معنوی ایشان را سیراب کند ، و هم نیاز های علمی او را برآورد. حضور آیت الله بروجردی در قم حوزه ای نوین بنیاد نهاد. علم و دانش نضج تازه یافت، و تحقیق در رجال و حدیث و درس تفسیر و فلسفه ، همراه با عشق و شور به درس خواندن در این حوزه تازه پا به راه افتاد. آیت الله حق شناس تمام درس های فقه و اصول استاد خویش آیت الله بروجردی را نوشته و امروز این تقریرات در شمار میراث علمی ایشان باقی است.

      ایشان آنقدر درس می خواند و مطالعه می کرد که طبق فرموده ی خودشان بارها گرفتار خونریزی بینی شده اند، و در نهایت در امتحانات دروس آیت الله بروجردی(ره) به شاگرد اولی می رسند. ثمره زحمات ایشان اجتهادِ مطلق در علوم دینی بودکه مرتبتی بسیار بلند است، ایشان از پنج تن از بزرگان اساتید حوزه اجازه اجتهاد دریافت نمودندکه از آن جمله می توان به اجازه آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالنبی عراقی(ره) ،آیت الله حاج سید احمد زنجانی(ره) اشاره نمود . ایشان دردهه ی چهل سفری چند ماهه به عتبات عالیات داشتند. دراین سفرمرحوم آیت الله خویی به دیدن ایشان می آیند. محل ملاقات منزل اخوان مرعشی بودکه از دوستان ایشان و فضلای نا مدار نجف بودند، از قبل قرار بحثی نهاده شده بود . دوشب هرشب حدود سه ربع ساعت بحث بر سر طهارت یا نجاست اهل کتاب به میان آمد. یکی از دوستان ایشان که در این سفر همراه بود نقل میکرد همین که آیت الله خویی بر زمین نشستند ، به تعارفات مرسوم پرداختند ؛ اما هنوز سخن ایشان تمام نشده بود که آیت الله حق شناس بحث را شروع کرد ، و چنان به جد بحث میکرد که آیت الله خویی سراپا گوش شده بود. بحث که تمام شد ،تازه مجلس دوستانه شد و تعارفات به راه افتاد ، و بعد آیت الله خویی فرموده بودند: در اجتهاد ایشان تردیدی نیست.

     « شریک بحثی در قم داشتند به نام … میرزا حسین نظرلوئی تبریزی(ره) که از افاضل تلامذه ی مرحوم آیت الله حجت(ره) و داماد مرحوم آیت الله قزوینی(ره) بوده و به فضل و تقوا موصوف و مشار بالبَنان بود، ایشان علاقه تام و ارادت کاملی به وی داشت .

     و هم بحث دیگر ایشان در درسها آیت الله حاج شیخ علی پناه اشتهاردی(ره) ،استاد فقه و اصول و کلام و معلم اخلاق حوزه علمیه بود .

     شب بیست یکم محرم سال 1373 قمری مطابق با سال 1331 شمسی شیخ محمد حسین زاهد به لقاء الهی رفت. ایشان وصیت کرده بود که برای اداره و امامت نماز مسجد، آیت الله حق شناس را دعوت کنند ،و فرموده بود :که ایشان علما ًو عملاً از من جلوتر است . بزرگان محل و سرشناسان اهل مسجد به قم می روند، و به محضر آیت الله بروجردی(ره) می رسند، و از ایشان درخواست می کنند که حاج آقای حق شناس را برای امامت مسجد امین الدوله که در کوچه چهل تن بازار تهران واقع بود مامور کنند . آیت الله بروجردی طبق نقل کسانی که در این جمع به محضرشان رفته بودند ، فرمودند : که شما فکر نکنید ، یک طلبه است که به تهران می آید ، شما مرا به همراه خود به تهران می برید .

     آیت الله حق شناس می فرمودند: بازگشت به تهران برای من بسیار گران بود ، قم برای من ، محل پیشرفت و ترقی علمی و عملی بود، و به هیچ وجه میل به آمدن به تهران را نداشتم . روزهای سختی بر ایشان گذشته بود .به مشورت با امام رضوان الله علیه می روند ، ایشان می فرماید: وظیفه است ، باید بروید ، عرض می کنند : شما چرا نمی روید؟ ایشان می فرمایند: به جدّم قسم اگر گفته بودند: روح الله بیاید ،من می رفتم .

     ایشان به هر نحو بود به تهران می آیند. تایید جدّی مرحوم آیت الله بروجردی(ره) برای ایشان، شأن و شخصیت بزرگی ایجاد می کند. مردم و شاگردان مرحوم آقای زاهد(ره) به ایشان روی می آوردند. طلّاب خوب تهران برای دروس حوزوی به نزد ایشان می آیند .

     آنوقت که بنده به محضر ایشان مشرف شدم ، از روز ایشان چیزی نمی دانم؛ اما عصرها یک درس خارج فقه برای طلّاب داشتند ، و شب های شنبه ، دوشنبه و چهارشنبه برای مردم صحبت می کردند، در این دروس عمومی ، احکام شرعی و تفسیر و اخلاق گفته می شد. برای ما که جوان بودیم ، آنچه ایشان می فرمود، حکم آب حیات داشت ، و اگر یک شب به دلیلی مواعظ ایشان تعطیل می شد مثل ماهی از آب بیرون افتاده بودیم.

     در اوائل جوانی از یک تعلیم غیبی دستور یافته بودند که به عنوان دستور سلوک ، سه کار را به هیچ وجه رها نکنند: نماز جماعت، نماز شب و درس ، بنابر این ایشان به هیچ قیمت این سه را از دست نمی دادند. نماز جماعت ایشان تنها در صورتی تعطیل
می شد که از پا افتاده مثلاً بر تخت بیمارستان خوابیده باشند. به یاد دارم من و چند نفر از دوستان در سال 70 شمسی، در محضر ایشان به عمره مشرف شدیم، معمول اینست که عصر از مدینه حرکت می کنند ، در راه نماز جماعت را به امامت ایشان خواندیم ، شب هنگام به مکه رسیده ، بعد از مقدمات برای اعمال عمره به مسجد الحرام رفتیم ،این اعمال 2 تا 3 ساعت طول می کشد ، دیر وقت شده بود اما چندین ساعت به صبح مانده بود، ایشان تا صبح بیدار ماندند تا نماز شب و نماز جماعت صبح از دست نرود .

     در همین سفر هر روز صبح در اتاق ایشان به خدمتشان می رسیدیم تا نماز صبح را به امامت ایشان بخوانیم ، وارد اتاق که می شدیم ایشان که نماز شب و کارهای دیگرشان را انجام داده بودند، مشغول تلاوت قرآن بودند .آن صحنه را فراموش نمی کنم.

      آیت الله حق شناس در این سالها که در تهران به تعلیم و تربیت مردم و طلاب مشغول بودند، می کوشیدند که دوستان و شاگردان و اطرافیان خویش را، به دستورات شرعی و اخلاقی تربیت کنند ؛ لذا هر یک از شاگردان ، به مقدار نزدیکی با معظم له ضوابط دینی و اخلاقی را بیشتر مراعات می کرد ، و در زندگی و کار منظم تر و دیندارتر بود.

      در تمام طول عمر مبارکشان و به ویژه در شروع انقلاب به جدیت از امام(ره) پیروی و افکار و نظرات ایشان را تایید می کردند، و به شخص ایشان ارادت فراوان می ورزیدند. به یاد دارم که روزی کسی، از یکی از دوستان ایشان نقل کرده بود که او آیت الله حاج سید احمد خوانساری رضوان الله علیه را بر امام ترجیح داده است. ایشان به حدی ناراحت شده بودند که من کمتر دیده بودم. می فرمودند: امام از همه چیزش در راه خدا گذشته است . این در حالی بود که خود من وقتی که در تشییع جنازه ی مرحوم آقای خوانساری(ره) ایشان را زیارت کردم، فرمودند : آمده ام در این تشییع شرکت کنم که خداوند گناهان مرا بیامرزد. یعنی اینقدر به آیت الله خوانساری(ره) ارادت داشتند.

     در گذشته ی دورتر، جوانان آن روز مسجد امین الدوله که شاگردان مرحوم آقای زاهد بودند، و ایشان تربیت آنها را بعهده داشت، در تقلید به حضرت امام(ره) ارجاع داده بودند، و آنها همه مقلد امام شدند که این مجموعه هسته ی مرکزی حزب موتلفه ی اسلامی و اولین یاران و همراهان مخلص امام (ره) بودند که بخشی از جریان نهضت ، و انقلاب اسلامی را تشکیل دادند.

     خصوصیات ممتاز استاد بزرگ ما آیت الله حق شناس زیاد است ، ما به چند خصوصیت بارز در آن میان نظر می اندازیم:

     انجام حوائج مردم برای ایشان بسیار مهم بلکه مهمترین مشغولیت بود. عبادات مستحب خودشان را برای کار مردم و حاجت آنان ، تعطیل یا مختصر می کردند ؛ البته در حدّ مقدور این گونه کارهایشان پنهان بود ، و ما که تا حدّی نزدیک به ایشان رفت و آمد می کردیم، خبر نداشتیم، مثلاً بعد ها خبردار شدیم که برای خانواده های زندانیان سیاسی شبانه کمک می فرستادند ، و گاه حتی کارهای شاقّ بعهده می گرفتند که کسی از یک گرفتاری نجات پیدا کند. با یکی از دوستان چندین سال پیش در حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام بودیم، با تلفن همراه به منزل ایشان تلفن کرد، عرض کرد: الان من در مقابل ضریح مطهر هستم چه کنم؟ فرمودند: دوستانت را دعا کن، و گوئی این یک ورد بود بر زبان ایشان .

     در تمام دوران سخت جنگ ، بمباران و موشک باران ، با اینکه تهران خالی شده بود ، تهران را ترک نکرده و به مسجد می آمدند ، و دائما نگران مردم بودند . چندین بار برای رفع این بلا ها ، یک چهله ی تمام زیارت عاشورا خواندند، و شرایط و آداب سخت آنرا عمل می کردند؛ البته هر بار با پایان دوران زیارت، حمله های هوائی و موشکی قطع می شد. در این اواخر برای پایان یافتن جنگ یک دوره چهل روزه ی دیگر زیارت مبارک مزبور را خواندند، و دو ماه به پایان جنگ فرمودند: تا دو ماه دیگر جنگ تمام است، و دو ماه بعد جنگ پایان یافت.

     خصوصیت دیگر ایشان ، عشق به مردم بود که واقعاً به آن اعتقاد داشتند. ایشان می فرمود: اینها خلق خدا هستند ، خداوند خلقش را دوست دارد ، پس ما هم باید آنها را دوست بداریم چون کسی که کسی را دوست دارد آثار او را هم دوست می دارد .

     خصوصیت سوم احترام خاصی بود که ایشان خود نسبت به خانم ها رعایت می کردند، یا به دیگران سفارش می کردند، و اگر می دانستند کسی نسبت به همسرش بد رفتار می کند، بسیار خشم می گرفتند. نسبت به همسر بزرگوار خودشان نیز نهایت ادب و احترام داشتند ، و می فرمودند: « من کمال خود را در خدمت به خانم می دانم ، و خود را موظف می دانم که آنچه ایشان می خواهد فراهم کنم »، و بسیار کم اتفاق می افتاد که بدون ایشان به مسافرت بروند.

     خصوصیت چهارم این بود که ایشان نسبت به گناه غیبت ، سخت حساس بودند ، این خصیصه ی همه ی علمای اخلاق، و اهل سیر و سلوک است . آنها معتقدند، به واسطه ی غیبت همه ی اعمال آدمی بر باد می رود. در اوائل جوانی از کسی غیبت می شنوند، و امکان پیدا نمی شود که از او دفاع کنند . ناگزیر بود که از غیبت شده حلالیت بطلبند. به نزد او می روند. او حاضر نمی شود که حلال کند. می فرمودند: به گریه افتادم، و حاضر بودم که دست و پای او را ببوسم، تا اینکه مرا حلال کند. وقتی او اینقدر اصرار و تواضع مرا دید ، از من گذشت کرد.

     آیت الله حق شناس رضوان الله تعالی علیه اهل سلوک و همه وقت در مراقبه نفس خویش بود ؛ امّا این نکته جالب است که هیچ گاه کارهای غریب از ایشان دیده نمی شد. مانند همه ، درس می خواند ، مباحثه می کرد ، درس می فرمود، نماز جماعت می خواند، برای مردم موعظه می کرد، تفسیر می گفت، و مسئله و احکام شرعی تعلیم می داد، مشکلات مردم را حل می کرد ،به کار آنها رسیدگی می نمود، وجوه شرعی مردم را به جائی که باید می رسانید ، و برای جوانان عقد ازدواج می خواند و … و هیچ چیز ظاهرا غریبی در رفتار و اعمال ایشان دیده نمی شد، و در واقع همه ی سیر و سلوک او از یک طرف به صبر در بلایا ،امراض و مشکلات و از طرف دیگر به خدمت به خلق خدا بود .و با همین راه و رسم به همه جا رسید ، و کامیاب شد.

صفحات: 1· 2· 3