قال علی(ع): اِیّاکَ وَ العَجَلَ فَأِنّه مَقرُونٌ بِالعِثار؛(1)از شتاب کردن در کارها دوری کن، زیرا عجله و شتابکاری با لغزش همراه است.

در این سخن نورانی علوی به هشدار دیگری از هشدارهای اجتماعی اشاره شده است که معمولاً بیشتر انسانها در زندگی اجتماعی گرفتار آن هستند و آن «شتابکاری و شتابزدگی» است.

راغب اصفهانی در تبیین واژه عجله گوید:

«هر چیزی را که آدمی پیش از وقت و فصل خودش طلب کند بر آن (عجله) صدق می کند و ریشه این صفت نکوهیده در قوه شهویه انسانی است از این رو غالباً مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است.»(2)

مرحوم نراقی گوید:

«عجله و شتابکاری آن است که آدمی به مجرد این که امری به خاطر او خطور کند اقدام به آن نماید، بدون آن که اطراف آن را ملاحظه نماید و در عاقبت آن تأمّل کند، و این از کم دلی و ضعف نفس است. و از راههای بزرگ شیطان و ان لعین، بسیاری از فرزندان آدم را با این صفت به هلاکت رسانیده.»(3)

 

عوامل شتابزدگی

عشق و علاقه بیش از حد به یک موضوع، سطحی نگری و بسته اندیشیدن و نیز سیطره هوی و هوس بر انسان هر کدام به نوبه خود می توانند از عوامل عجله و شتابزدگی در کارها بشمار آیند.

مثلاً در خرید و فروش و معامله منزل و اتومبیل و یا در امر مهم ازدواج و یا در انتخاب شریک تجاری ممکن است انسان بر اثر شتاب و عجله گرفتار مشکلات فراوان و گاه خانمان سوز گردد. انسان در گزینش همکار، همراه و همسر نباید بی گدار به آب زند بلکه باید جوانب آن را به شایستگی بررسی نماید تا به پی آمدهای ناگوار آن گرفتار نشود.

از آن جا که بررسی های سطحی و شتابان حقیقت را بر انسان آشکار نمی سازد، چه بسا با یک اقدام بی تأمّل و با شروع یک کار با دستپاچگی در دست اندازهایی بیفتد که به آسانی نتواند از آن بیرون آید.

از این رو گفته اند «به بین جا را بنه پارا» پیش از آن که پروژه ای را در زندگی آغاز کنی پیرامون آن بیاندیش، منافع و مضار، سود و زیان آن را چه مادی و چه معنوی بررسی کن، آن گاه دست به انجام و اقدام آن بزن. چه بسیارند کسانی که بر اثر شتابزدگی، یک عمر در پشیمانی و ندامت زیسته اند و نتوانسته اند پی آمدهای زیانبار اقدام عجولانه خود را جبران نمایند. تلخ کامی ها، شکست ها و مصیبت های فراوانی که بر اثر شتابزدگی دامنگیر انسانها شده است قابل شمارش نیست، بسیاری از ما انسانها در پرونده کاری خود از این شتابکاری ها داشته و به خسارتهای آن واقفیم، چه خوب است که آن ها را مایه عبرت و سرمایه آینده خویش و فرزندانمان قرار دهیم و از عجله و شتابزدگی در زندگی فردی و اجتماعی بپرهیزیم.

نکوهش شتابزدگی در فرهنگ دینی

اسلام از هر چیزی که آدمی را از رسیدن به کمال معنوی و نتیجه مطلوب در زندگی باز می دارد به شدت جلوگیری کرده و آن را مورد نکوهش قرار داده و نسبت به آن هشدار داده است تا انسان با توجه به آن نکوهش ها و هشدارها بی فکری و بی تدبیری نکند و با مطالعه و بصیرت همه سویه امور زندگی اجتماعی خود را سامان دهی نماید. در رابطه با عجله و شتابکاری نیز همین نکوهشها و هشدارها را مشاهده می کنیم:

امام علی(ع) فرمود:

«ایّاک و العجلة بالأمور قبل اوانها و التّساقط فیها عند زمانها؛(4) از شتاب کردن در کارها پیش از فرارسیدن زمان آنها، و کوتاهی کردن در آنها وقتی زمانشان فرا رسید دوری کن.»

در این حدیث شریف عدم زمان شناسی ریشه شتابزدگی شمرده شده و ضرورت زمان شناسی برای انجام کارها از وظایف انسان مسلمان بشمار آمده است.

کسی که فصل و زمان انجام کار را نشناسد دست به اقدام آن در غیر زمان انجام آن می زند و کار او ابتر و بی نتیجه می گردد.

از سوی دیگر اگر فصل انجام کاری فرا رسید و آن را انجام نداد فرصت را از دست داده و کوتاهی در انجام آن نموده است.

مانند کسی که میوه را قبل از رسیدن بچیند و یا میوه رسیده را با تأخیر از درخت جدا کند که در هر دو صورت زیان کرده و کاری بی حاصل انجام داده است.

در بیان دیگری آن حضرت شتابزدگی را با نابخردی همسو دانسته است:

«من الخرق المعاجلة قبل الامکان و الاناة بعد الفرصة؛(5) شتاب در کاری پیش از توانایی یافتن آن، و سستی و درنگ بعد از دست دادن فرصت، نشانه نابخردی است.»

از پی آمدهای شتابزدگی اندوه و غصه بی پایان است، امام علی(ع) فرمود:

«العجل قبل الأمکان یوجب الغصّة؛(6) شتاب کردن پیش از توانایی یافتن بر کاری موجب اندوه است.»

لغزش و لغزندگی یکی دیگر از پی آمدها و آثار زیانبار عجله است که در فرهنگ دینی نسبت به آن هشدار داده شده است:

امام علی(ع) فرمود:

«العجل یوجب العثار؛(7) شتابکاری موجب لغزش است.»

«مع العجل یکثر الزلل؛(8) با شتابزدگی لغزشها زیاد می شود.»

امام جواد (ع) سه چیز را مایه پشیمان نشدن در کارها بیان کرده است:

«ثلاثٌ من کنّ فیه لم یندم: ترک العجلة و المشورة و التّوکّل علی اللّه عند العزیمه؛(9) سه صفت است که در هر که باشد در کارهای زندگی دچار پشیمانی نگردد: 1ـ شتاب نکردن 2ـ رای زنی نمودن 3ـ توکل بر خدا به هنگام انجام کار داشتن.»

عجله ممدوح

آنچه درباره ناپسند بودن و زیانبار بودن شتابزدگی به قلم آوردیم از یک نگاه کلان و کلی درست است، اما از این نکته نباید غافل شویم که فرق است بین سرعت و شتاب در کار خیر و بین شتابکاری و شتابزدگی در انجام کارها.

«عجله مذموم آن است که به هنگام بررسی و مطالعه در جوانب کار و شناخت، صورت گیرد، و عجله ممدوح آن است که: بعد از تصمیم گیری لازم در اجرا درنگ نشود و لذا در روایات می خوانیم که در کار خیر عجله کنید. یعنی بعد از آنکه خیر بودن کاری ثابت شد، دیگر جای مسامحه نیست.»(10)

آنچه در فرهنگ دینی به عنوان «عجله ناپسند» مورد نکوهش قرار گرفته آن مواردی است که انسان چشم و گوش بسته بدون مطالعه و بدون بررسی کارشناسانه بخواهد دست به کاری کوچک یا بزرگ بزند که نمی داند خیر است یا شر. به نفع است یا به ضرر، اما آن گاه که کاری را با بصیرت مورد مطالعه قرار داد و تمام جوانب آن را با همه احتمالات آن بررسی کرد و معلوم شد که انجام آن ضرری به دین و دنیای او نمی زند، بلکه خیر و برکت و عاقبت به خیری را به دنبال دارد. مسامحه و تأخیر در آن روا نیست، بلکه سرعت و شتاب مورد تأکید و سفارش دین نیز می باشد، آیاتی از قبیل:

الف: «سارعوا الی مغفرة من ربکم.»(11)

ب: «فاستبقوا الخیرات.»(12)

گویای این واقعیت است که در کار خیر حاجت به استخاره نیست، اگر خیر بودن آن برایت روشن شده و به اثبات رسیده است در انجام آن درنگ روا مدار.

امام صادق(ع) فرمود:

«مَن هَمّ بِشَی ءٍ مِنَ الخَیرِ فَلیُعَجِّلُهُ فَاِنّ کُلَّ شَی ء فیه تَأخیرٌ فَأِنّ لِلشَّیطانِ فیه نَظرةٌ؛(13) کسی که تصمیم به کار خیری گرفت، باید عجله کند، زیرا هر کاری را که در آن تأخیر کنید، شیطان در آن حیله ای می کند.»

رسولخدا(ص) فرمود:

«اِنَّ اللّه یُحبّ مِنَ الخَیر ما یُعجّل؛(14) خداوند کار نیکی را دوست دارد که در آن شتاب شود.»

امام صادق(ع) فرمود:

«کان ابی یقول: اذا هممت بخیر فبادر، فأنّک لا تدری ما یحدث؛(15) پدرم می فرمود: هرگاه آهنگ کار خوبی کردی،بشتاب، زیرا نمی دانی که چه پیش خواهد آمد.»

در انجام کار خیر رهزنان بسیارند چه شیاطین داخلی و چه شیطنت های بیرونی، چه بسا انسان به قصد انجام کار خیری مصمم می شود ولی براثر تأخیر و باخبر شدن دوستان، یا خویشان و فرزندان و یا افراد بی انگیزه در کار خیر، در انجام آن دچار تردید و دو دلی می شود و در نتیجه به انجام آن کار موفق نمی گردد.

رسول خدا(ص) فرمود:

«درنگ کردن در هر کاری خوب است به جز در کار آخرت.»(16)

وقار و درنگ

«ضد صفت عجله وقار است و آن عبارت است از اطمینان نفس و سکون آن در گفتار و کردار و حرکات و سکنات، هم پیش از آن که شروع در یکی از آنها کند، و هم بعد از آن تا هر جزئی از آن کار را به موافق فکر و تدبیر به جا آورد.

و تأمل نمودن پیش از شروع را توقف گویند، و تأمّل بعد از آن را تأنّی و انائت نامند، پس وقار شامل این هر دو است و آن نتیجه قوت نفس و پر دلی است.»(17)

در بخش اول نوشتار گفته شد که عجله هم مورد نکوهش است و هم مورد هشدار و باید از آن دوری جست و پرهیز کرد، آنچه در این فصل مورد بررسی و توجه است صفت مقابل آن یعنی درنگ کردن در کارها و شتاب نکردن در انجام و شروع آنهاست.

در معارف و فرهنگ دینی به این نکته نیز توجه شده و با عبارتهای گوناگون از آن ستایش و مدح شده است.

رسولخدا(ص) فرمود:

«الأناة من اللّه و العجلة من الشّیطان؛(18) درنگ و تأنی در کارها از سوی خدای رحمان است و شتاب و عجله در آن ها از سیاستهای شیطان.»

روشن است که هدفهای غریزه حیوانی ریشه شیطانی دارد و چون غریزه حیوانی انسان کفاف آن را نمی دهد و کم می آورد. جویندگان اهداف حیوانی همواره عجول و شتابزده اند چون خطر از دست دادن آن مال و منال و مقام و مانند آن را می دهند و ترس آن را دارند که رقیبان آنها را از دست آنان بگیرند، از این رو این گونه کسان همیشه در دام صفت زشت عجله گرفتارند.

اما کسانی که دنبال اهداف انسانی هستند، چون زیر پوشش صفت رحمانی حق قرار دادند و این رحمانیت آن اندازه گسترش دارد که همه اشیاء عالم را فرا گرفته است، از این رو خطر از دست دادن و ربایش در آن وجود ندارد به همین جهت خواستاران آنها با تأمّل و درنگ به سوی آنها گام برمی دارند.

و نکته این که در دعا می خوانیم خداوند شتابکار نیست همین است که:

«انّما یعجّل من یخاف الفوت؛(19) همانا کسی شتاب می کند که ترس از دست دادن چیزی را داشته باشد.»

بنابراین آن کس که نگرش رحمانی دارد وجودش دریای بی طوفان و آرامی را مانند است که هیچگاه دچار امواج نمی گردد و طمأنینه و وقار و آرامش بر وجودش حاکم

است و اما کسی که نگرش و نگاه شیطانی دارد، همواره در اضطراب و تلاطم است و هر آن احتمال از دست دادن داشته ها را می دهد و از این رو همواره شتابان و شتابزده عمل می کند تا از رقبای دنیاطلب و افزون خواه خویش عقب نیفتد.

امام صادق(ع) فرمود:

«مَعَ التَّثَبّتِ تَکُونُ السَّلامَةُ وَ مَعَ العَجَلَه تَکُون النَّدامَة؛(20) در درنگ کردن سلامت است و در عجله ندامت.»

رسولخدا(ص) فرمود:

«اِنّما اَهلَکَ النّاسَ العَجَلَةُ وَلَو اَنَّ الناسَ تَثَبَّتُوا لَم یهلک اَحدٌ؛(21) مردم را عجله نابود می کند، اگر مردم با تأمّل کارها را انجام می دادند، کسی هلاک نمی شد.»

تدبیر و تأنی در مدیریت

یکی از آسیبهای بزرگ مدیریت و مدیران در جریان حاکمیت و حکومت دینی، بلای شتابزدگی و اقدام های غیر کارشناسانه و شتابزده است.

مدیر مدبّر کسی است که پشت صحنه های تصمیم گیری را شفاف ببیند و بشناسد و پی آمدهای مصوبات و برنامه ها را مورد بررسی قرار دهد، از اظهار و اعلام برنامه ها و پروژه های خام به شدت پرهیز نماید.

امام جواد(ع) می فرماید:

«اظهار الشّی ء قبل ان یستحکم مفسدةٌ له؛(22) آشکار ساختن هر چیز (برنامه ها و سیاست های آینده) پیش از آن که جوانب آن مستحکم شده باشد فسادانگیز است.»

مدیر آگاه و بصیر از مطرح کردن طرحهای ناپخته دوری می کند تا دچار شتابزدگی نگردد. در روایات اسلامی آمده است که:

«بِئس الظَّهیرُ اَلرَّأیُ القَصیر؛(23) بد پشتوانه ای است فکر خام (و کارشناسی نشده حرفی زدن و طرحی را اعلام کردن)».

خطر شتابزدگی در مدیران ارشد نظام به مراتب از مدیران میانی آسیب آفرین تر است از این رو باید در تصمیم گیریهای کلان اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و هر گونه اظهار نظری که مربوط به زیرساختهای فرهنگی و اجتماعی است، کمال احتیاط و تأنی و تأمّل را داشته باشند و هیچگاه احساساتی و شتابزده دست به کاری نزنند و مردم هم دولتمردان را در انجام کارها و طرحها به شتابکاری نکشانند. مقام معظم رهبری همواره به دولتمردان و مردم این توصیه را داشته اند که با یادآوری آن تذکر پدرانه و توصیه پیامبرانه در حکم تنفیذ رئیس جمهور دولت نهم این بخش از نوشتار را به پایان می بریم:

«البته نباید شتابزدگی کرد. من هم به رئیس جمهور محترم عرض می کنم که از شتابزدگی اجتناب شود، آرمان ها با جدّیت تعقیب شود. اما هیچ گونه شتابزدگی به وجود نیاید هم به مردم عزیزمان توصیه می کنم که در درخواست ها شتابزدگی را اعمال نکنند.»(24)

پی نوشت ها:ـــــــــــــــــــــــ

1. غررالحکم، ج 2.

2. مفردات راغب واژه (عجل).

3. معراج السعادة، ص 218، چاپ هجرت.

4. میزان الحکمه، ج 7، مترجم، ص 3488.

5. همان.

6. همان.

7. میزان الحکمه، ج 7، ص 3484.

8. همان.

9. بحارالانوار، ج 75، ص 81.

10. تفسیر نمونه، ج 12، ص 60.

11. سوره آل عمران، آیه 133.

12. مائده، آیه 48.

13. تفسیر نمونه، ج 12، ص 45.

14. همان.

15. میزان الحکمه، ج 7، ص 3486.

16. همان.

17. معراج السعادة، ص 221.

18. میزان الحکمة، ج 7، ص 3484.

19. مصباح المتهجد، ص 195.

20. میزان الحکمة، ج 7، ص 3484.

21. همان.

22. تحف العقول، ترجمه حسن زاده، ص 826.

23. غررالحکم، واژه (رأی).

24. سخنان مقام معظم رهبری 12/5/84.