بدان که از برای نماز غیر از این صورت، معنایی و غیر از این ظاهر باطنی است، و چنانچه ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آنها یا موجب باطل شدن صورت ظاهری نماز می گردد یا باعث نقص آن، همین طور برای باطن نماز آداب قلبی است که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوی باطل شده یا ناقص می گردد، چنانچه با مراعات آنها نماز دارای روح ملکوتی شود و ممکن است پس از مراقبت و اهتمام به آداب باطنی و قلبی، شخص نمازگزار را نصیبی از سرّ الهی نماز اهل معرفت و اصحاب قلوب حاصل شود که آن قرّةالعین اهل سلوک و حقیقت معراج نزدیکی محبوب است.

امام صادق سلام اللّه علیه فرمود:

«کسی که نمازهای واجب را در اوّل وقت ادا کند و حدود آنها را حفظ نماید، فرشته آن را سپید و پاکیزه به‏ آسمان برد. نماز (به نماز گزار) گوید: خدا تو را نگاه دارد همان گونه که مرا نگاه داشتی، مرا به ملکی بزرگوار سپردی و کسی که نمازها را بی سبب به تأخیر اندازد و حدود آنها را حفظ نکند، فرشته نمازِ او را سیاه و تاریک به آسمان برد در حالی که نماز با صدای بلند به نماز گزار گوید: مرا ضایع کردی، خدا تو را ضایع کند آن چنان که مرا ضایع کردی، و خدا تو را رعایت نکند، آن چنان که تو مرا رعایت نکردی»

این حدیث علاوه بر آن که دلالت بر صورت های غیبی و ملکوتی نماز دارد دلالت بر حیات آنها نیز می کند.

آنچه باید دانست آن است که اکتفا نمودن به ظاهر نماز و محروم ماندن از برکات و کمالات باطنی آن که موجب سعادت ابدی بلکه باعث جوار پروردگار است از بزرگ ترین مراتب زیان کاری است که پس از خروج از این عالم و ورود در محاسبه ی الهی موجب حسرت هایی است که عقل ما از ادراک آن عاجز است.

پس ای عزیز، دامن همّت به کمر زن و دست طلب بگشای و با هر تعب و زحمتی است حالات خود را اصلاح کن و شرایط روحی نماز اهل معرفت را تحصیل کن که اگر این وسیله از دست رفت وسایل دیگر قطع خواهد شد.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره ی نماز می فرمایند:

«اگر (نماز) پذیرفته شد سایر اعمال پذیرفته می‏شود و اگر ردّ شد کارهای دیگر (نیز) ردّ می‏شود.»

‏_{آداب‏ الصلاة حضرت امام خمینی(ره) ص 3 تا ص 6 با تلخیص و ساده نویسی}

امام رضا علیه السلام ـ در پاسخ به سوال یکی از اصحابشان که از علّت نماز پرسیده بودند، در نامه‌ای که برای او فرستادند، نوشتند:

نماز، اقرار به ربوبیّت خداوند عزّ و جلّ است

و نفی شریک از او

و ایستادن در برابر خداوند جبّار، جلّ جلاله، با خواری و مسکنت

و خضوع و اعتراف [به عظمت او ]

و طلب بخشش گناهانِ گذشته،

و روزی پنج بار پیشانی بر خاک نهادن برای تعظیم خداوند عزّ و جلّ.

نماز موجب می شود که بنده به یاد خدا باشد و او را فراموش نکند و به ناسپاسی و گردنکشی دچار نشود و خاشع و فروتن باشد و راغب و طالبِ زیادتی در دین و دنیا باشد.

علاوه بر اینها، نماز موجب می شود که انسان از گناه باز ایستد و شب و روز پیوسته به یاد خداوند عزّ و جلّ باشد، تا این که مبادا انسان، سَروَر و مدبّر و آفریننده خویش را فراموش کند

و بر اثر آن، به گردنکشی و طغیان و نافرمانی روی آورد. یاد کردن بنده از خداوندگارش

و ایستادنش در آستان او،

وی را از معاصی باز می‌دارد و از هر گونه فساد جلوگیری می‌کند؛

أَنَّهَا إِقْرَارٌ بِالرُّبُوبِیَّةِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلْعُ الْأَنْدَادِ وَ قِیَامٌ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ جَلَّ جَلَالُهُ بِالذُّلِّ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ الْخُضُوعِ وَ الِاعْتِرَافِ وَ الطَّلَبُ لِلْإِقَالَةِ مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ وَضْعُ الْوَجْهِ عَلَى الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ إِعْظَاماً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ یَکُونَ ذَاکِراً غَیْرَ نَاسٍ وَ لَا بَطَرٍ وَ یَکُونَ خَاشِعاً مُتَذَلِّلًا رَاغِباً طَالِباً لِلزِّیَادَةِ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الِانْزِجَارِ وَ الْمُدَاوَمَةِ عَلَى ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لِئَلَّا یَنْسَى الْعَبْدُ سَیِّدَهُ وَ مُدَبِّرَهُ وَ خَالِقَهُ فَیَبْطَرَ وَ یَطْغَى وَ یَکُونَ فِی ذِکْرِهِ لِرَبِّهِ وَ قِیَامِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ زَاجِراً لَهُ عَنِ الْمَعَاصِی وَ مَانِعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْفَسَاد؛ ^{علل الشرایع/2/317}

تلقین عظمت خدا

مهمترین مانع برای برقراری ارتباط یک عبد با مولایش، تصور اشتباهی است که عبد از خود، آنهم نسبت به مولا دارد.

مرکز این تصور اشتباه خود بزرگ بینی عبد است.

ما معمولا آنچنان که باید خود را در برابر خدا کوچک و حقیر احساس نمیکنیم. تا وقتی عبد خود را بزرگ بداند، و به کوچک بودن خود در برابر مولا نرسیده باشد و عظمت مولایش را درک نکرده باشد، تمام تلاش‌هایش برای ارتباط با مولا بی‌ثمر خواهد بود و هیچ ارتباط موثری شکل نمی‌گیرد.

نه محبتی رد و بدل می‌شود، نه دعایی بالا می‌رود و نه دریافتی صورت می‌گیرد.

کارکرد ساده اما بسیار مهم نماز رفع همین مانع است.

حضرت زهرا^{سلام الله علیها} فرمود:

«خدا نماز را واجب کرد تا کبر و خودبزرگ‌بینی را از انسان جدا کند؛

فَرَضَ اللّهُ الصَّلاةَ تَنزِیها مِن الکِبرِ»^{(من لا یحضره الفقیه/حدیث4940)}

احکام واجب نماز به گونه‌ای طراحی شده است که با تکرار چندبارۀ آن در هر روز و تمام روزهای سال، دو مفهوم کلیدی، یعنی بزرگی و عظمت خدا و حقارت انسان در برابر خدا را به انسان القاء می‌کند.

اینکه انسان در تعیین نوع حرکات و ادبی که در نماز باید رعایت کند تماماً از دستورات خدا تبعیت کند و خودش تعیین کننده نیست موجب می‌شود تواضع و افتادگیش بیشتر شود. اگر انسان خودش تعیین می‌کرد در برابر خدا چگونه اظهار ادب کند، کبر و بزرگیش تا حد زیادی حفظ می‌شد. اما وقتی تمام مختصات این اظهار ادب کردن توسط خود خدا تعیین شود، عملیات تلقین عظمت خدا و حقارت بنده در برابر مولا بهتر صورت می‌گیرد.

وقتی انسان بداند نماز چه اثری می‌خواهد بر او بگذارد و با چه سازوکاری می‌خواهد این اثر را بگذارد، فلسفۀ احکام به ظاهر سخت‌گیرانۀ نماز و تاکیدهای ویژه‌ای مانند نماز اول وقت را متوجه می‌شود و با همت و انگیزۀ بهتر و پایدارتری آنها را رعایت می‌کند و سختی‌هایش هم برایش شیرین خواهد شد.

هرچقدر عظمت خدا درجان‌های ما بیشتر رسوخ کند، آثار و برکات فراوانی به دنبال دارد به عنوان یک نمونۀ مهم امیرالمؤمنین ^{علیه السلام} دربارۀ متقین می‌فرماید:

«آفریدگار در جان‌هایشان عظمت یافت، و از این رو هر چه جز اوست در چشم هایشان خرد و حقیر شد؛

عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِم‏»

نمونۀ دیگر آثار مهم و کلیدی درک عظمت خداوند متعال، کسب محبت و عشق به خدا است. تا وقتی اهل ادب نشویم اهل محبت نخواهیم شد، و امکان ندارد بهره‌ای از عشق به خدا ببریم.

_{منبع: بیان معنوی}

زمانی که تنگی در رزق بر حضرت رسول ^{صلی الله علیه و آله} فرود می‌آمد خانواده خود را به نماز امر می‌کرد و می‌فرمود: دوستی فرشتگان و افزایش در روزی از آنِ نمازگزار است.

انسان از آن جهت که صاحب فکر و اندیشه است، می‌خواهد در مورد بسیاری از مطالب پرس‌وجو کرده، چرایی و چگونگی مطالب را دریابد. از جمله مسائلی که فکر انسان را به خود معطوف داشته، مسائل مربوط به «رزق و روزی» انسان و دیگر موجودات است به طوری که همواره در پی آن است تا روزی‌ِ بیشتری به دست آورد.

انسان سؤالات فراوانی را در این مورد در ذهن خود می‌یابد تا آنجا که اگر بگوییم بعضی از سؤالات به صورت روزانه در بین مردم جریان دارد، سخن به گزاف نگفته‌ایم.

سؤالاتی از این قبیل:

- عوامل مؤثر در افزایش روزی چیست؟ اسباب و علل کاهش روزی کدام است؟

- فلسفه وسعت رزق یک گروه و اندک بودن رزق گروهی دیگر چیست؟

- نقش تلاش و سعی انسان برای به دست آوردن روزی و ارتباط آن با تقدیر روزی چگونه است؟

- آیا دعا در افزایش روزی مؤثر است؟

- تا چه اندازه رزق حلال و حرام در سرنوشت انسان مؤثر است؟

ادامه »

[اى طالب مقام قرب حضرت دوست جل جلاله! به‏] كسى كه به بهانه غلبه خواب و بيدار نشدن براى انجام نماز شب، خود را در ترك آن معذور مى دارد توجهى ننما، چرا كه اين عذر از چند وجه مردود است،

از جمله اين فرمايش حضرت على (عليه السلام) در جواب كسى كه گفت من ديشب به خواب ماندم و توفيق تهجد و شب زنده دارى نصيبم نشد، فرمود: تو مردى هستى كه گناهانت قيد و بندت شده است.

و ديگر اين كه خواب ماندن از مثل امرى به اين بزرگى، غالباً غير ممكن است، آيا طالبان اين دنيا را نمى ‏بينى كه اگر يكى از آنها را سلطان وقت، به خلوت فرا خواند، گرچه وقت ملاقات با او را دل شب قرار دهد، او به خواب نخواهد ماند، بلكه آن شب را از ترس اين كه مبادا به خواب بماند، كلاً بيدار بوده و پيوسته به فكر مجلس سلطان و صحبتش با او خواهد بود.

و تو اگر در احوال خويش تأمل كنى، به يقين خواهى ديد كه اگر احتمال دهى كه كسى نيمه شب، مبلغ قابل توجهى پول برايت خواهد آورد، از شوق دست يابى به آن مال و ترس اين كه مبادا به واسطه خواب از دستت برود، قدرت بر خوابيدن نخواهى داشت! از همه اين‏ها گذشته، اگر واقعاً از اين خوف دارى كه به خواب بمانى، مى‏ توانى نزد كسى كه تو را در وقت نماز بيدار كند بخوابى تا اين كه خود، عادت كنى.

و خلاصه كلام اين كه اگر خواب، مانع دست يابى به اين فضيلت بزرگ شود، خوارى و ذلتى است كه مثلش در اين دنيا نيست‏.

گزیده ای از کتاب «اسرار الصلاة» نوشته آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی ره

تعلیم و تربیت باید با ادبیات متناسب با آن باشد، كلمه ی لا اله الا الله را از سه سالگی باید به بچه آموخت.

حجت السلام والمسلمین پناهیان درباره چگونگی تشویق فرزندان به نماز این گونه پاسخ داد:

یك روز پسر كوچك من از دبستان آمد و پرسید خدا منزه است یعنی چه؟

پرسیدم سبحان الله را برای تو ترجمه كرده اند؟

گفت بله. او مدت ها بود كه سبحا ن الله را می شنید و خود او نیز در نماز استفاده می كرد . اما وقتی برای او ترجمه كردند متوجه شد كه معنای آن را نمی دانسته است. بیان یك كلمه در یك حالت خاص معانی زیادی را منتقل می كند.

سبحان ، كلمه ای است كه وقتی انسان ها در مقابل خداوند تعظیم می كنند به زبان می آورند. یعنی محل كاربرد، برای آن لفظ یك معنا می شود. به پسرم گفتم این كلمه یعنی خدایا تو خیلی خوب هستی.

گفت پس چرا معلم به ما گفت كه یعنی خدا منزه است. گاهی اوقات ما به فرزند خود می گوییم كه خدا پاك است. به ذهن او می رسد كه هر چیزی نجس می شود آنرا آب می كشند، پاك می شود.

پس خدا هیچوقت نجس نمی شود . ما باید مراقب ذهن بچه باشیم. اینكه بچه تا هفت سالگی با چه كلماتی بزرگ شده است. ما باید از كلمات خاص ولطیفی برای كودك استفاده كرده وادبیات دینی را با استفاده از آنها منتقل كنیم. در گذشته هنگام نبرد، مرد و زن حضور داشتند. با توجه به بهم ریختگی زمان جنگ، یكی از مادرانی كه جزو اسرا بود فرزند خود را گم كرده بود. به محضر اینكه او فرزند خود را پیدا كرد، نشست و شروع كرد به شیردادن او .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله  دید كه الان برای آموزش زمان خوبی است. رو به اصحاب كرده و پرسید محبت این مادر به فرزند خود چقدر است؟ آنها گفتند خیلی زیاد است.

فرمودند: آیا این مادر حاضر می شود كه فرزند خود را در آتش بیندازد.

گفتند: نه.

بعد ایشان فرمود: خدا به بندگان خود از این مادر مهربان تر است.

اینگونه و ملموس باید از خداوند برای بچه ها سخن بگوییم. با ادبیات و زبانی كه آنها متوجه شوند. لحظه ها خیلی در انتقال مفاهیم مهم هستند.

گاهی ما باید این لحظه ها را خلق كنیم. مثلاً موقعی كه با بچه ها به اردو رفته ایم با یكدیگر سعی كنیم یك جای زیبایی را درست كنیم. موقع رفتن نیز آن را دوباره به حالت اول باز گردانیم. از این موقعیت استفاده كرده و به بچه ها بگوییم كه دنیا همین است. ما از همه چیز باید بگذریم. نخواهیم همه چیز را جاودانه نگاه داریم . كه اگر چیزی در زندگی این بچه از بین رفت دچار بحران شود.

لحظه ها را برای انتقال مفاهیم غنیمت شمرده و حتی این لحظه ها را خلق كنیم. و مفاهیم را با ادبیاتی كه برای بچه ها قابل درك است منتقل كنیم. به آنها بگوییم كه خدا خیلی نازنین است . او مانند مادران و حتی بیشتر از آنها نسبت به ما مهربان است. ما باید خدا را یك چیزی مانند پدر و مادر و در حد و اندازه ای خیلی بزرگتر برای كودكان توصیف كنیم. این ادبیاتی است كه خود دین بكار برده است.

ادامه »

بهترین زمان برای انتخاب عاشقان الهی در هنگام نماز شب است ، نماز شب یک نوع عبارت عملی است ، اگر کسی ادعا می کند من عاشق خداوند هستم ، پس چرا هنگام نماز شب ، بر نمی خیزد ، خواب شیرین را ترجیح می دهد بر بیداری در دل شب ، هر عاشقی در دل شب که سکوت و تاریکی همه جا را فرا گرفته ، با معشوق خود راز و نیاز می کند .

خدا کسانی که مدّعی محبّت هستند ، ولی هنگام نماز شب می خوابند دروغگو می پندارد ، در این زمینه در حدیث قدسی آمده است:

« کَذِبَ مَن زَعَمَ اَنَّهُ یُحِبُّنی فَاِذا جَنَّهُ اللَّیلُ نامَ عَنّی اَلَیسَ کُلُّ مُحِب یُحِبّ خَلوَةَ حَبیبِهِ » :

دروغ می گوید آنکه مدعی محبت من است ، ولی وقتی شب او را فرا برسد می خوابد ، آیا مگر هر عاشقی ، خلوت با معشوقش را دوست ندارد ؟ ^{(بحارالانوار ، ج 13 ، ص 329 )}

نماز شب نشانه عشق و محبت انسان به آفریدگار است و این علاقه انسان را از خواب جدا کرده به راز و نیا نیمه شب با محبوب وا می دارد ، و چنانچه آن عشق نباشد ، انسان با چه انگیزه ای در تنهایی و تاریکی ، از استراحت دست بشوید و در خلوتی عارفانه به گفتگو با معشوق بپردازد .

طی طریق و نائل آمدن به قرب الهی میسور نیست مگر با پیمودن مسیری صحیح و برگرفته از فرامین دینی؛ ازاین‌رو آنچه سالکان حقیقی آن را به عنوان اصل، پیش روی خویش قرار داده و همواره بر آن مداومت داشته‏اند تأکید بر اقامه نماز شب بوده است که به عنوان مؤید به ذکر مواردی در کلام عارفان بالله اهتمام می‏ورزیم.

آیت‌الله انصاری همدانی (ره)

ایشان بر نماز اول وقت تأکید داشتند و در سفر و حضر نماز را مقید بودند که اول وقت بخوانند. در توصیه به شاگردانشان نیز بر نماز شب و انجام فرایض و نوافل تأکید بسیار زیادی داشتند و می‏فرمودند: اگر نوافلتان ترک شد قضای آن را به‌جا آورید.

آیت‌الله کشمیری (ره)

سفارش اکید به خواندن نماز شب می‏نمودند، گاهی بعضی که دستور‏العملی می‏خواستند می‌فرمودند: نماز شب بخوانید که بعضی اعمال قرب می‏آورد مانند نماز شب «عسی ان یبعثک ربّک مقاما محمودا» که انسان به مقام محمود می‏رسد و مجاور خدا می‏شود. از جمله دستور‏العمل‏های ایشان به سالکین، مسئله بیداری شب و ریاضت در سحر بوده و سحر را افضل از بین‏الطلوعین می‏دانستند و رمز موفقیت سالک را در نماز شب می‏دانستند.

آیت‌الله سید علی قاضی طباطبایی (ره)

می‏فرمودند: اما نماز شب، پس هیچ چاره‏ و گریزی برای مؤمنین از آن نیست و تعجب از کسی که می‏خواهد به کمال دست یابد در حالی که برای نماز شب قیام نمی‏کند و ما نشنیدیم که احدی بتواند به آن مقامات دست یابد مگر به وسیله نماز شب. همچنین می‏فرمودند: برای نماز شب که برمی‌خیزید، چیز مختصری تناول کنید تا بدن شما از کسالت بیرون آید و برای عبادت نشاط داشته باشید.

آیت‏ الله بهجت (ره)

ما براى اوقات خواب خود افسوس مى خوریم که چرا براى نماز شب بیدار نمى شویم، در صورتى که اوقات بیدارى را به غفلت مى گذرانیم! زیرا اگر در بیدارى به توجّه و بندگى مشغول بودیم، توفیق بیدارى شب را نیز براى تهجّد و خواندن نافله ‏ى شب و تلاوت قرآن پیدا مى کردیم. در مجلس اوّل ملاقات مرحوم علاّمه طباطبایى با استاد اخلاقى خود مرحوم آقا سیّد على قاضى، مرحوم قاضى به ایشان فرمود: فرزندم! اگر دنیا مى خواهى نماز شب بخوان، اگر آخرت هم مى خواهى نماز شب بخوان. در روایت هم آمده است: «هر کس نماز شب بخواند و در روز بگوید که گرسنه هستم یا غذا و روزى ندارم او را تکذیب کنید.»

آیت ‏الله حسن ‏زاده آملی (حفظه الله تعالی)

اگر دستور‏العمل می‏خواهی مگر این آیه را تلاوت نکرده‏ای؟ «و من اللیل فتهجّد به نافله لک عسی ان یبعثک ربّک مقاما محمودا» و مگر نشنیده‏ای؟

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادندواندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

و مگر برایت نخوانده‏ام؟

در خلوت شبهای تارت میتوانیآری بکف سرچشمه آب بقا را

خلاصه مرد سحر باش که:

خلاصه مرد سحر باش که:ناتمامان جهان را کند این پنج تمام

آیت ‏الله جوادی آملی (حفظه الله تعالی)

وجود مبارك امام عسكري(سلام الله عليه) فرمود: «إنّ الوصول الي الله سفرٌ لا يُدرك الاّ بالامتطاء الليل»؛ سفر با مركب قابل طي است و بدون وسيله نقليه آدم سفر طولاني را چطور طي كند؟ فرمود اين راه، راه طولاني است اين سفر، سفر طولاني است «إنّ الوصول الي الله سفرٌ» كه اين بدون مركب نمي‌شود مركبش هم نماز شب است . نماز شب يك مركب خوبي است خب سوار اين مركب بشويد و برويد.

_{پژوهش های معنوی}