خبرگزاری «حوزه»، بخش دوم شرح دعای افتتاح به قلم حجت الاسلام و المسلمین محمد باقر تحریری را منتشر می کند.

 وَ أَيْقَنْتُ أَنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ فِي مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَة

 خدای متعال، ظهورات گوناگونی دارد و ظهور اولیه‌اش در هستی، به صفت رحمت است، و این رحمت شئونی دارد , یکی از شئونش ظهور و ایجاد کمالاتی در وجود انسان است، خداوند متعال این انسان را مظهر صفات رحمت رحیمیه خودش قرار داده است که در این عالم می‌تواند با تلبس به مظاهر رحمت دیگر حق، و پذیرش آن رحمت‌ها که دین الهی باشد، به رحمت‌های وسیع‌تر و عمیق‌تری از جانب حق‌تعالی برسد و چون این انسان در این عالم با خصوصیاتی آفریده‌شده است که اقتضائاتی دارد، اقتضائات وجودی این عالم ماده این است که همواره در نقص و در لغزش قرار بگیرد و خداوند متعال هم می‌داند چه وجودی را در چه موطنی آفریده است. لذا به لحاظ این موطن صفت رحمتش را بر صفات دیگرش غلبه می‌دهد، لذا در این امور تعبیر ارحم‌الراحمین بیان می‌شود.

 در هیچ‌یک از کمالاتی که از حق‌تعالی ظهور پیدا می‌کند، نفعی برای حق‌تعالی نیست، عمدتاً این انسان است که به این منافع می‌رسد و بهره تمامی کمالاتی که از جانب حق‌تعالی در عالم تحقق پیداکرده است چه در عالم تکوین که در قرآن با تعابیری چون «سخر لکم» و «خلق لکم» از آن یادشده است و چه در عالم تشریع که با ارسال انبیاء و اولیاء الهی در این عالم محقق شده است را انسان می‌برد، خداوند متعال برترین انسان‌ها را برای این انسان نوعی به این عالم آورده است تا این انسان به رحمت برسد، ابزار رحمت را آفریده است، لذا در آیات 118 و 119 سوره مبارکه هود فرمود: «لا يَزالُونَ مُخْتَلِفينَ* إِلاَّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُم‏» همواره انسان‌ها در حال اختلاف و مشاجره هستند مگر کسانی که مشمول رحمت الهی بشوند، که چه‌بسا همان دین باشد که رافع اختلافات است و فرموده علامه طباطبایی (ره) در ذیل آیه 213 سوره بقره (1)  نیز دال بر همین مطلب است. 2

با توجه به این نکته کلمه «ذلک» در آیه 119 سوره هود نیز به مرجع نزدیک که «رحمت» باشد بازگشت می‌کند نه به مرجع دور که «اختلاف» باشد. یعنی ایشان را برای رحمت آفریده است.

*چگونه رحمت خاص الهی شامل انسان می‌شود

با این توضیحات مقداری از حقیقت این فقره شریفه از دعای افتتاح را می‌توانیم درک نماییم و حضرت با این تعبیر می‌خواهند به ما القاء کنند که ما نسبت به حق‌تعالی باید چنین دیدگاهی داشته باشیم و یقین داشته باشیم که خداوند متعال اوصافش را به شئون گوناگون ظهور می‌دهد لذاست که فرمود: «وَ أَيْقَنْتُ أَنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ» منتها می‌فرماید که رحمت الهی رحمت واسعی است که موجد موجودات است و قسم دیگر رحمت او رحمت خاص است که زمینه مناسب برای ظهورش می‌طلبد، همچنان که می‌فرماید: «وَ رَحْمَتي‏ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏ءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذينَ يَتَّقُونَ»3  این «وَ رَحْمَتي‏ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏ءٍ» به‌حسب ظاهر همان رحمت اولیه حق‌تعالی را بیان می‌فرماید و سپس ظهور این رحمت، در جایگاه خاص که نیاز به تقوا دارد را بیان می‌نماید لذا وقتی جایگاهی جایگاه پوشش و پذیرش رحمت باشد، وصف ارحم‌الراحمین خداوند در آنجا ظهور کند و این بدان معناست که همواره انسانی که در جهت پذیرش رحمت باشد و بخواهد خودش را در معرض پذیرش لطف الهی قرار بدهد، ممکن است لغزشی هم بکند ولی باطن او این‌گونه است که همواره طالب لطف الهی است، این لطف شامل حال او می‌شود و در وجود او ایجاد دگرگونی می‌کند، و نشانه‌ای هم دارد که نشانه ظهور رحمت الهی در وجود انسان، همین خواستن افتادن درراه پاکی است و این حالت از مراحل اولیه ظهور رحمت خاص الهی است و سپس حالت انعطاف روحی است که در انسان مؤمن اتفاق می‌افتد و روح شخص از هشداردهنده‌های خدای متعال منعطف می‌شود و آن‌کسی که در مسیر طاعت است به‌حسب درجه خودش باید این روح انعطاف را داشته باشد، لذا در سوره مؤمنون آیه 60 نسبت به مؤمنین می‌فرماید: «وَ الَّذينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى‏ رَبِّهِمْ راجِعُونَ» این افراد وظایف بندگی خود را انجام می‌دهند ولی درعین‌حال حالت انعطاف روحی و یک حالت نگرانی هم دارند که آیا ایشان و اعمالشان موردپذیرش حق قرار می‌گیرند یا خیر؟ این حالت انعطاف باید در وجود انسان باشد تا متأثر بشود و این حالت برای انسان کارساز است.

البته نباید توقع داشته باشد آن حالت‌های انعطاف خاص در وجود انسان پیدا بشود و اگر نشد پس‌کار را رها کنیم نباید کسی حالات خودش را با بزرگان مقایسه بکند حتی حالات خودش را نسبت به زمان‌های مختلف مقایسه کند گاهی انسان سرحال است و خیلی زود با یک دعا و موعظه یا زیارت متحول می‌شود، و گاهی این‌طور نیست و بگوید حالا که همیشه سرحال نیستم پس رها کنم؟ خیر در حد واجبات باید کار دنبال شود، چون قلب حالت ادبار و اقبال دارد و به‌طورکلی نباید کار را رها کرد.

*همواره خود را در موضع عفو و رحمت قرار دهید

اینکه حضرت می‌فرماید: «أَنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ فِي مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَة» تو در موضع عفو و رحمت ارحم‌الراحمین هستی قصد دارد این نکته را بیان کند که انسان باید در جنبه‌های تربیتی همواره خودش را در موضع عفو و رحمت قرار بدهد چون کسی که خودش را در موضع عفو و رحمت قرار می‌دهد و می‌بیند، هیچ‌گاه طلبکار نیست، این طلب کاری آن حالت عدم انعطاف را در برابر حق‌تعالی ظهور می‌دهد و این شخص شایسته مقام بندگی نیست، نکته‌ای که در شرح فقرات دیگر این دعای شریف به روی آن تکیه می‌شود توجه به این نکته هست که ما جنبه‌های گوناگونی را از ادعیه استفاده می‌کنیم، هم واقعیات و حقایق را و هم راهکارهای رسیدن به این حقایق و واقعیات را که این راهکارها جنبه‌های تربیتی دعاست که حضرات ائمه می‌خواهند بفرمایند شما هم این‌گونه بشوید و زمینه را این‌گونه قرار بدهید تا به عنایات الهی برسید .

پی‌نوشت‌ها

  1«كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فيهِ إِلاَّ الَّذينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»

  2علامه طباطبایی (ره) در ذیل عنوان«[نكاتى كه از آيه شريفه” كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً” استفاده مى‏شود] پس از بیان مطالبی می فرمایند: دين از همان روز اولى كه در بشر آمد براى رفع اختلاف آمد، اختلاف ناشى از فطرت، و سپس رو به استكمال گذاشت، و در آخر رافع اختلافهاى فطرى و غير فطرى شد.

  3اعراف آیه 156 «و رحمت من به همه چيز رساست، و آن را براى كسانى كه پرهيزكارى كنند وزكات دهند و كسانى كه به آيه‏هاى ما ايمان بياورند مقرر مى‏كنيم‏»