وجه تسمیه ثمود
ظاهراً ثمود نام قبیله [۵] یا نام جدّ این قبیله دانسته شده است. [۶]

ثمود در منابع تاریخی
چون روایت قرآنی درباره این قوم ما به ازای توراتی ندارد، باستان‌شناسانی که به روایات تورات ــ دست کم به عنوان نقطه شروع پژوهش‌های خود ــ متکی بودند، در وجود این قوم تردید کردند. [۷] [۸]

ثمود در تورات
سالم، [۹] به نقل از کوسن دو پرسوال، میان ثمودیان و حوریان در تورات [۱۰] مشابهتی دیده است.

اولین یافته باستان‌شناسان از ثمود
از سده سیزدهم / نوزدهم به بعد، یافته‌های باستان‌شناسان وجود این قوم را تأیید کرد.
از جمله این یافته‌ها، کتیبه سارگن دوم (حک: ۷۲۲ـ۷۰۵ ق م)، پادشاه آشور، است که در آن از ثمودیان ــ که منازعاتی با آشوریان داشتند ــ نام برده شده است. [۱۱] [۱۲]

ثمود در آثار برخی دانشمندان
در نوشته‌های بطلمیوس، پلینیوس [۱۳] و دیودوروس نیز به ثمودیان اشاره شده است. [۱۴]

باستان‌شناسان تمدن ثمودی
نخستین بار، دواتی ــ که در ۱۲۹۳ـ۱۲۹۴/۱۸۷۶ـ۱۸۷۷ از حِجْر (در شمال غربی عربستان) دیدن کرد ــ مهم‌ترین کاوش‌های باستان‌شناسی تمدن ثمودی را انجام داد و سپس اویتینگ، هوبر، فیلبی، ژوسن و سووینیاک کار او را پی گرفتند و به کتیبه‌های کوتاه بسیاری به زبان ثمودی در تَبوک، تَیماء، طائف و مصر دست یافتند که تاریخ نگارش آن‌ها سده‌های چهارم پیش از میلاد تا سوم میلادی است و اغلب درباره موضوعات شخصی یا دینی است. [۱۵]
(ثمودی پیشینه کتیبه‌ها را تا سده هشتم پیش از میلاد عقب می‌برد).
یادکرد از ثمودیان در منابع مختلف باستانی، عمدتاً مربوط به فاصله زمانی بین قرن هشتم پیش از میلاد تا قرن دوم میلادی است. [۱۶]

زمان ظهور حضرت صالح
بر اساس تاریخ‌نگاری مسلمانان، زمان ظهور حضرت صالح در میان این قوم مقدّم بر نبوت ابراهیم علیه‌السلام بوده است. [۱۷] [۱۸] [۱۹]

فاصله زمانی بین عاد و ثمود
میان قوم عاد (۲۴۰۰ ق م) تا ثمود نیز حدودِ پانصد سال فاصله بوده است. [۲۰]
در برخی از مآخذ به جا مانده از ادوار متأخرتر نیز از اقوام ثمودی یاد شده است.

ورود ثمود به عرصه تمدن رومی
کتیبه دو زبانه یونانی ـ آرامی متعلق به سده دوم میلادی بیان‌گر ورود این قوم به عرصه فرهنگ و تمدن رومی است.
در همین دوره، هر چند مناسبات امپراتوری روم و اتحادیه قبایل ثمودی را به‌سختی می‌توان پی گرفت، شواهد کافی از دوستی و پیوند نزدیک میان آنان وجود دارد که به‌ویژه در همکاری رومیان در ساختن معبد رَوّافه منعکس شده است.
همچنین قرائنی حاکی از نقش ثمودیان به عنوان محافظان کاروان‌های رومی است. [۲۱]
در سده پنجم میلادی نیز، که رومی‌ها شمال عربستان را تصرف کردند، حدود سیصد تن از قوم ثمود در لشکر امپراتوری روم در فلسطین و مصر خدمت می‌کردند و احتمالاً در حمله به نبطیان، رومی‌ها را یاری دادند. [۲۲] [۲۳] [۲۴]

سرزمین قوم ثمود
مسکن قوم ثمود در ناحیه حِجر، در ساحل دریای سرخ نزدیک وادی‌القری بود، [۲۵] [۲۶] [۲۷] که در مسیر شام به مکه قرار داشت. [۲۸]
استرابون این منطقه را اگره، و پلینیوس [۲۹] آن را هگره ضبط کرده است. [۳۰] [۳۱] بطلمیوس حِسْما و حجاز را اقامت‌گاه ثمودیان دانسته است. [۳۲]
در قرآن حدود محل سکونت قوم ثمود معیّن نشده، ولی اشاره شده است که آنان خانه‌های خود را در «وادی» از سنگ می‌ساختند. [۳۳]
در این آیه می‏فرماید: «و ثمود الذین جابوا الصخر بالواد» [۳۴] که در این آیه از ساختمان‏های قوم ثمود و این که آنان این ساختمان‌ها را با بریدن صخره‌ها و سنگ‏های کوه‌ها بنا می‏کردند، یاد شده است. همچنین مفاد این آیه می‏رساند که قوم ثمود در سرزمینی کوهستانی و پر از صخره زندگی می‏کردند.
جوادعلی [۳۵] بلندی‌های حجاز و بخشی از اردن امروزی را مسکن آنان دانسته است.

سرزمین الحجر
قوم ثمود در سرزمینی به نام «الحجر» می‏زیستند؛ از همین رو خداوند آنان را «اصحاب الحجر» خوانده است.
همچنین در این آیات از چگونگی اقامت و زیست قوم ثمود در سرزمین «الحجر»… که ناحیه‏ای کوهستانی و پرصخره و سنگ بود، سخن رفته است.

امنیت ثمود در الحجر
آنان در کمال آسودگی و امنیت خاطر، از کوه‏ها خانه می‏تراشیدند. از این آیات دریافت می‏شود که کوه‏ها و دره‌های این سرزمین، از جنس سنگ‏های سست بود و به راحتی تراشیده می‏شد.
همچنین مهارت قوم ثمود در تراشیدن کوه‏ها، پیشرفت آنان و به ویژه توانایی‏شان در هنر معماری و مهندسی و نقشه‌کشی ساختمان، در این آیات مشهود است.

موقعیت مکانی الحجر
سرزمین «الحجر»، اقامت‌گاه ثمودیان، در شمال غربی حجاز و در میان راه قدیمی که مدینه منوره را به سرزمین تبوک ارتباط می‏دهد، قرار دارد.

مدائن صالح و سرزمین العلا
سرزمین «الحجر» از آغاز تاریخ (درخشان) اسلام تاکنون به عنوان «العلا» نام گرفته است.

مدائن صالح
در سرزمین «العلا» ناحیه‏‌ای کهن و باستانی واقع بود که اکنون به سبب ارتباطش با صالح پیامبر، آن‌جا را «مدائن صالح» می‏نامند.

هنر ثمود در شهرسازی
آثار باستانی قوم ثمود در گذر ایام از میان نرفته است و برخی از خانه‏هایی که در دل صخره‏ها و کوه‏ها تراشیده بودند، پیوسته ماندگار بوده است و استادی و مهارت آنان در هنر شهرسازی از دقت‏های ظریفی که در ساخت این خانه‏ها به کار برده‏اند، نمودار است.
کسانی که آثار باستانی قوم ثمود را در ناحیه «مدائن صالح» سرزمین «العلا» از نزدیک مشاهده کرده‏اند، می‏گویند این آثار در زیبایی و استحکام، بر آثار باستانی همانند آن در سرزمین نبطی‏ها در جنوب اردن، برتری قابل توجهی دارد.

آرام‌گاه ثمودیان در مدائن صالح
بناهای باشکوهی با نقوش پرندگان و حیوانات در مدائن صالح در دامنه کوه اَثالِث، در مغرب حِجْر، که بقایای اجساد انسانی در آن قرار داشته نیز این گمان را به وجود آورد که این بناها آرام‌گاه ثمودیان بوده است. [۳۶] [۳۷]

تنعم ثمود در الحجر
قرآن کریم در این آیات به آسوده بودن قوم ثمود در سکونت‌گاه‌هاشان و متنعم بودن آنان از زمین‏ها و محصولات کشاورزی و باغی اشاره کرده است.
آنان، کشتزارها و باغ‌های خود را از چشمه سارهایی که در اختیار داشتند سیراب می‏کردند و بسیاری از محصولات زراعی را به عمل می‏آوردند و به سبب حاصل‌خیزی باغات، به کاشت انواع مختلف درختان میوه به ویژه خرما می‏پرداختند.
قرآن کریم در این آیات، شکوفه - یا میوه - درخت خرما را با وصف «هضیم» ستوده است که به معنای نازک، لطیف و زودهضم می‏باشد.

خصوصیات قوم ثمود
بحث‌های مختلفی درباره قوم ثمود مطرح می‌باشد؛ مثل زبان گویش آنان، دین ‌ و باورهای آن‌ها و غیره.

زبان قوم ثمود
مطالعات محققان درباره زبان و خط ثمودیان هنوز به نتیجه مورد اتفاقی نینجامیده است. [۳۸] (خط منسوب به قوم ثمود در کتاب المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام آمده است [۳۹]).
به نظر برخی قوم ثمود از عرب‏های اصیل و فصیح‏اند که زبان عربی فصیح را از عاد فرا گرفته بودند و به همین زبان تکلم می‏کردند.

دین قوم ثمود
آنان بت‌پرست بودند. نام رَضو/ رضی از بت‌های معروف عرب شمالی، صَلْم از اصنام منطقه تیماء، و دیگر آلهه این مناطق، در کتیبه‌های ثمودی آمده است. [۴۰]
به گفته گراف، [۴۱] محراب روّافه عبادت‌گاه مرکزی و محل گردهمایی‌های اتحادیه قبایل ثمودی بود.
این محراب همچنین در مسیر جاده تجاری بزرگ نبطی قرار داشت و ارتباط رومی‌ها را با قبایل ثمودی برقرار می‌کرد.
نقش صلیب و نام مسیح که در ۴۷۶ میلادی بر یکی از کتیبه‌های ثمودی متعلق به ۲۶۷ میلادی، افزوده شده گواه آن است که مسیحیت در دوره‌ای در میان ایشان رواج داشته است. [۴۲]

عرب بائده
قوم ثمود از عرب بائده (اعرابی که دورانشان به سر رسیده) بودند، که خداوند متعال نسل آنان را منقرض کرد و هیچ اثر و نشانی از آنان باقی نگذارد.

حرفه قوم ثمود
ثمودیان، چنان‌که از متن گِل‌ نبشته‌ها بر می‌آید، عمدتاً کشاورز بودند و برخی از ایشان، به سبب موقعیت مراکز مسکونی خود در مسیر تجاری شام و مصر، به بازرگانی نیز اشتغال داشتند. [۴۳]
همچنین حق عبور کاروان‌های تجاری رومی و نبطی از سرزمین‌های تحت اختیار ثمودیان، یکی از مهم‌ترین منابع ثروت ثمودیان بود.
ضمناً، متن کتیبه‌های ثمودی بیان‌گر زندگی شبانی در میان ایشان است. [۴۴]

مدنیت در قوم ثمود
داستان ثمود در قرآن تا حدی نشانه‌هایی از مدنیت ثمودیان را آشکار می‌کند، از جمله اهمیت آب و چرخه زمانی استفاده از آن، وجود معماری ویژه و متکی بر سنگ، طول عمر و وسعت معیشت آنان و سرانجام سهم زنان در جامعه ثمودی که در تفاسیر متعدد این داستان بر آن تأکید شده است. [۴۵] [۴۶] [۴۷] [۴۸]
گفته شده که به کارگیری سنگ در ساخت بناها و نیز احداث معابد و آرام‌گاه‌ها در کوه‌ها تحت تأثیر تمدن مصر بر قوم ثمود بوده است. [۴۹]
پیگولوسکایا [۵۰] احتمال داده است که ثمودیان از اقوام کوچ‌گری بوده‌اند که به مرحله معیّنی از رشد اجتماعی در نظام قبیله‌ای رسیده بودند.
در حالی که بنا به نظری، ثمودیان، با توجه به تعدد و پراکندگی و ویژگی‌های متفاوت زبانیِ کتیبه‌های ثمودی، نه یک قبیله بلکه اتحادیه‌ای از قبایل متعدد بوده‌اند. [۵۱]

بازماندگان قوم ثمود
ظاهراً قوم ثمود در پی بلیه‌ای ناگهانی تقریباً به طور کامل نابود شد. [۵۲] [۵۳] [۵۴]

اماکن سکونت بازماندگان
بازماندگانِ اندکِ این بلیه از سرزمین حجر گریختند و به مکه، [۵۵] رمله، سامره و غَزّه [۵۶] مهاجرت کردند.

سکونت ثمود در فلسطین
مصطفی مراد دباغ [۵۷] وجود اماکن متعدد با نام صالح پیامبر را در فلسطین، دلیل سکونت بازماندگان ثمود در فلسطین دانسته است.

نسبت برخی قبائل عرب و ثمود
به عقیده برخی [۵۸] [۵۹] قبیله ثقیف از اخلاف ثمود بوده‌اند، اما ابن خلدون [۶۰] در صحت این گفته تردید کرده است.
به قولی، بنی‌هلال فرزندان قوم ثمودند. [۶۱]

ثمود در اشعار جاهلی[ویرایش]
از قوم ثمود در سروده‌های شاعران عصر جاهلی و شاعر مُخَضْرَمی چون حَسّان بن ثابت یاد شده است. [۶۲] [۶۳] [۶۴]

قوم ثمود در قرآن
به قوم ثمود ۲۶ بار در قرآن اشاره شده است. [۶۵]
در قرآن کریم ثمودیان جانشینانِ قوم عاد معرفی شده‌اند. [۶۶]

تقدم عاد بر ثمود در قرآن
در یادکرد اقوام و پیامبران پیشین نیز داستان این قوم پس از قوم عاد آمده است [۶۷] [۶۸] [۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲] که به نظر می‌رسد این ترتیب قرآنی، ترتیب تاریخی این دو قوم را نیز می‌رساند. [۷۳]

اعتقادات ثمود در قرآن
بنا بر قرآن، قوم ثمود به پرستش غیر خدا می‌پرداختند و مشرک بودند. [۷۴] [۷۵]
[۷۶]
در یک حدیث از امام باقر علیه‌السلام آمده است که قوم ثمود هفتاد بت داشتند و آن‌ها را می‌پرستیدند. [۷۷]
بنا بر روایتی دیگر از امام صادق علیه‌السلام، این قوم صخره‌ای بزرگ را می‌پرستیدند و سالی یک بار همگی پیرامون آن گرد می‌آمدند و در برابرش قربانی می‌کردند. [۷۸]
همچنین بر اساس آیاتِ ۴ و ۵ سوره الحاقه، [۷۹] آنان منکر قیامت و ثواب و عقاب بودند. [۸۰]

برانگیخته شدن حضرت صالح
بنا بر آیات قرآن، خداوند پیامبری را به نام صالح، که از قوم ثمود بود، برای هدایت این قوم برانگیخت تا آنان را از پرستش غیر خدا به یکتاپرستی فرا خواند. [۸۱] [۸۲] [۸۳] [۸۴]
به نوشته مفسران در تفسیر آیه «کَذَّبَتْ ثَمُودُ المُرْسَلینَ»، [۸۵] قوم ثمود با تکذیب حضرت صالح، در حقیقت همه فرستادگان الهی را تکذیب کردند. [۸۶] [۸۷]

درخواست معجزه از حضرت صالح
ثمود از صالح علیه‌السلام برای اثبات مدعایش تقاضای معجزه کردند. [۸۸]
طبق روایات، نوع معجزه را نیز مشخص نمودند و از صالح علیه‌السلام خواستند از درون صخره بزرگی، که آن را محترم می‌شمردند و عبادتش می‌کردند، ناقه (شتر ماده)ای شیرده بیرون آورد. [۸۹] [۹۰]

ناقه صالح
خدا خواسته آنان را برآورد و صالح از ایشان خواست که ناقه را به حال خود واگذارند و به آن آزار نرسانند، در غیر این صورت، گرفتار عذاب الهی خواهند شد. [۹۱] [۹۲] [۹۳]

خصوصیات ناقه صالح
از قرآن دانسته می‌شود که برخی خصوصیات ناقه صالح با شترهای دیگر متفاوت بوده است. [۹۴]
یکی از ویژگی‏های شگفت‌انگیز و معجزه‏‌سان این شتر ماده، آب نوشیدنش بود که در برخی از آیات قرآن به آن اشاره شده است. [۹۵]

تقسیم شدن آب
صالح علیه‌السلام آب را میان ثمودیان و ناقه قسمت کرده بود؛ بدین گونه که مقرر شد یک روز ثمودیان از آب استفاده کنند و روز دیگر آب را در اختیار ناقه بگذارند تا هر چه می‏خواهد بنوشد.

هشدار حضرت صالح
او همچنین ثمودیان را هشدار داده بود که این ناقه را هرگز آسیب و گزندی نرسانند تا مبادا به عذاب الهی گرفتار آیند.

واکنش مردم به دعوت صالح
بر پایه قرآن کریم، قوم ثمود در برابر دعوت صالحِ پیامبر به دو دسته متخاصم تقسیم شدند. [۹۶]

نظر طباطبائی
به نظر طباطبائی، [۹۷] معنای آیه این نیست که آنان به دو دسته مشخص و معیّن تقسیم شدند، بلکه مقصود این است که شماری از آنان ایمان آوردند و برخی کفر ورزیدند.

سه گروه شدن ثمود
آنان، بنا بر مضمون آیه ۷۵ سوره اعراف، [۹۸] در حقیقت سه گروه شدند: سران قوم که استکبار ورزیدند، مستضعفانی که ایمان آوردند و مستضعفانی که کفر ورزیدند.

توطئه قتل حضرت صالح
قرآن کریم همچنین از نُه گروه تبه‌کار در قوم ثمود یاد کرده است که هم سوگند شدند تا صالح علیه‌السلام و خانواده‌اش را در یک شبیخون به قتل رسانند و سپس کشتن آنها را انکار کنند، [۹۹] اما آنان نمی‌دانستند که خداوند متعال از نیرنگ‌شان آگاه است و نابودشان خواهد کرد. [۱۰۰]
بنا بر بعضی گزارش‌ها، آنان نُه تن بودند که سرانجام خداوند مخفیگاه‌شان را که در غاری بود، بر سرشان فرود آورد و نابودشان کرد. [۱۰۱] [۱۰۲]

کشته شدن ناقة الله
با همه تأکیدات و هشدارهای صالح علیه‌السلام در پاس‌داشت ناقه و آزار نرساندن به او قوم ثمود از این فرمان روی بر تافتند و سرانجام ناقه خداوند را کشتند؛ با این که از میان ثمودیان یک تن ناقه را پی کرد ولی قرآن کریم پی‏کردن ناقه را به همه آنان نسبت داده است. [۱۰۳]
چرا که همه آن کافران او را به این کار واداشتند [۱۰۴] [۱۰۵] [۱۰۶] [۱۰۷]

قاتل ناقه
بنا بر آیه ۲۹ سوره قمر، ثمودیان یک تن را برای این کار انتخاب کردند که قرآن کریم او را نگون‌بخت‌ترین این قوم خوانده است. [۱۰۸]
طباطبائی از سیاق آیات پایانی سوره شمس نتیجه گرفته است که ثمودیان آن شخص را به این کار واداشتند.

روایت پیامبر در قاتل ناقه
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم در حدیثی، قاتل ناقه صالح علیه‌السلام را از متنفذان و بزرگان قوم ثمود معرفی کرده است. [۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱]

خصوصیات قاتل ناقه
نام این شخص در روایات، قُدار بن سالف ذکر شده [۱۱۲] که به احمر ثمود شهرت داشته و در زبان عربی مَثل شومی و شقاوت است. [۱۱۳]

قاتل ناقه از نظر قرآن
قرآن کریم، آن یک تن را که به این کردار پلید دست زد، اشقا (بدبخت‏‌ترین) قوم ثمود معرفی می‏کند. [۱۱۴]

أشقی‌الاولین و أشقی‌الاخرین
شماری از مفسران شیعه، با استناد به روایتی نبوی، از همانندی کشنده ناقه صالح علیه‌السلام («أشْقَی‌الاوَّلین»، بدبخت‌ترین پیشینیان) و قاتل علی علیه‌السلام («أشْقَی‌الا´خِرین»، بدبخت‌ترین آیندگان) سخن گفته‌اند. [۱۱۵] [۱۱۶]
احمد بن حنبل نیز در مسند خود با نقل روایتی از پیامبر اکرم به آن اشاره کرده است. [۱۱۷]

سرانجام قوم ثمود
پس از آن‌که ثمودیان ناقه را پی کردند، حضرت صالح به آنان وعید داد که فقط سه روز دیگر از زندگانی در دنیا برخوردار خواهند بود. [۱۱۸]

از بین رفتن تمام ثمودیان
بر پایه برخی گزارش‌ها، رنگ رخسار قوم ثمود در روز نخست زرد، روز دوم سرخ و روز سوم سیاه شد و در این روز به عذاب الهی گرفتار آمدند به طوری که هیچ‌کس از ایشان باقی نماند [۱۱۹] [۱۲۰] [۱۲۱] و چنان عذاب مرگ‌باری بر ثمودیان فرود آمد که جملگی چون گیاهان خشکیده، خرد شدند. [۱۲۲]

تعبیرات قرآن از عذاب ثمود
قرآن کریم از عذاب قوم ثمود با عنوان‌های «صاعِقَه» (آذرخش)، [۱۲۳] [۱۲۴] [۱۲۵] «صَیْحَه» (بانگ مرگ‌بار) [۱۲۶]و «رَجْفَه» (زمین لرزه) [۱۲۷] یاد کرده است ولی ظاهراً میان این عناوین تعارضی وجود ندارد و آن‌ها حاکی از مراحل و درجات گوناگون آن عذاب‌اند. [۱۲۸]

نجات پیروان صالح
چون هنگام عذاب فرا رسید، صالح و پیروان با ایمان نجات یافتند. [۱۲۹] [۱۳۰]

اصحاب‌الحجر در قرآن

بر بنیاد برخی همانندی‌ها که در قرآن آمده است، «اَصحابُ‌الْحِجْر» مذکور در آیه ۸۰ سوره حِجْر، [۱۳۱]همان قوم ثمود است. [۱۳۲] [۱۳۳] [۱۳۴]

زیست‌گاه قوم ثمود
حِجْر نام سرزمینی بوده که این قوم در آن‌جا می‌زیستند. [۱۳۵] [۱۳۶] [۱۳۷]
این سرزمین در وادی‌القری میان مدینه و شام قرار داشته است. [۱۳۸]

عبور سپاه اسلام از ناحیه حجر
روایت شده است که در زمان عزیمت سپاه اسلام از مدینه به تبوک، هنگام عبور از ناحیه حِجر، رسول اکرم از بیم آن‌که مبادا همراهانش دچار بلایی شوند که به قوم ثمود رسیده بود، دستور داد از آب آن‌جا ننوشند و با حالتی گریان از آن‌جا بگذرند. [۱۳۹] [۱۴۰]

وضع زندگی قوم ثمود در قرآن
قرآن کریم همچنین به مهارت قوم ثمود در ساختن خانه با تراشیدن کوه‌ها و صخره‌ها [۱۴۱]و ساختن کوشک‌ها و کاخ‌ها در دشت‌ها [۱۴۲] و نیز به سرزمین آباد و حاصل‌خیز آنان [۱۴۳] اشاره کرده است.
(تفصیل قصه‌ها و روایات شیعه و سنّی درباره قوم ثمود، در کتاب‌های قصص الانبیاء ثعلبی، [۱۴۴]قصص الانبیاء ابن کثیر [۱۴۵] و بحارالانوار [۱۴۶] آمده است).

صفحات: 1· 2· 3