نقل شده است: پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وقتي نام فرزندانتان را «محمد» گذاشتيد، او را گرامي بداريد، در مجالس براي جاي باز كنيد و با صورت درهم كشيده با او برخورد نكنيد».10پيامبر صلی الله علیه و آله نشسته بود كه حسن و حسين علیه السلام به سويش آمدند، وقتي آنان را مشاهده كرد به احترامشان از زمين برخاست. وقتي آمدن آنان قدري به تأخير افتاد، به سوي آنان شتافت. آنان را بر دوش خود سوار كرد و فرمود: «مركب شما خوب مركبي است و شما نيز سواران خوبي هستيد. پدر شما از شما بهتر است».

تربيت نسل منتظر(قسمت اول )

تربيت نسل منتظر(قسمت دوم )

تربيت نسل منتظر(قسمت سوم )

تربيت نسل منتظر(قسمت چهارم )

 

اشاره:

در چهار قسمت پيشين اين مقاله، به بيان ضرورت و اهميت تربيت و وظايف منتظران، همچنين اصول اين امر مانند: اصل سلامت نفس مربي، اصل تفاوت هاي فردي، اصل سعة صدر و اصل محبت پرداختيم. در قسمت پاياني اين مجموعه، پنجمين و آخرين اصل را تقديم حضورتان مي كنيم.

 

پنجمين اصل: تكريم شخصيت

مهم ترين اصل تربيت اسلامي، اصل كرامت انساني است. توجه مربي ـ در امر تربيت ـ به اين واقعيت كه انسان در مقايسه با ساير موجودات از بهره هاي وجودي افزون تري برخوردار است و مي تواند با بهره گيري درست از استعدادها و بهره هاي وجودي خود، كامل تر شود و از همة موجودات فراتر رود، سنگ بناي تربيت است.

بايد كوشش مربي به اين نكته معطوف باشد كه مربي به اعتلاي روحي دست يابد و در پرتو علم، ايمان و عمل صالح به كرامت انساني نايل گردد. زيرا هرچند آدمي از كرامت تكويني برخوردار مي باشد، امّا در حال نوسان است به گونه اي كه اگر از كرامت تشريعي ـ كه از طريق تلاش و كوشش و در نتيجة افعال اختياري براي آدمي حاصل مي شود ـ برخوردار نگردد، از همة موجودات پست تر مي شود.1

نوجوان و تكريم شخصيت

يكي از خواهش هاي طبيعي نوجوانان اين است كه مانند بزرگ سالان به شخصيت شان احترام شود و مورد تكريم قرار بگيرند.

نوجوانان متوقّع اند كه والدين، بستگان و ساير مردم آنان را به چشم يك فرد كامل نگاه كنند و در برخوردهاي اجتماعي، احوال پرسي ها و پذيرايي ها مانند بزرگ سالان برخورد نمايند.

تمناي تكريم و احترام و حسّ استقلال و آزادي با فرارسيدن بلوغ در نهاد جوان بيدار مي شود و نوجوان و جوان حاضر نيست مانند دوران كودكي مطيع و فرمانبردار باشد.

گاهي والدين به علت عدم آگاهي از استقلال طلبي و شخصيت خواهي فرزندان كه حقّ طبيعي آنهاست، آن را نشانة خودسري، بي حيايي يا خودپسندي و تندروي آنان تلقي مي كنند و با گفتار ناشايست آسيب شخصيتي به جوان وارد مي آورند. در صورتي كه اگر والدين با شيوة تكريم شخصيت با جوان خود برخورد كنند، بيشتر مي توانند در او نفوذ نمايند. پيامبر صلی الله علیه و آله دورة سوم رشد را دورة «مشورت» اعلام كردند: «الولد وزيرٌ سبع سنين؛ فرزند هفت سال مشاور و وزير است».2

امام خميني(ره) نيز با ابراز علاقه و محبت سعي در تكريم شخصيت جوانان داشت. ايشان در مورد جوانان با اين عبارت سخن مي گفتند: «من به همة شما جوانان ارادت دارم، اخلاص دارم، محبت دارم، دوستي دارم. شما را از خودم مي دانم و من هم از خود شما هستم. شما جوانان ذخيرة ما هستيد و من خدمتگزار شما هستم. اميد من به شما جوانان است. خداوندا تو يار اين جوانان مخلص باش».3

يكي از حقوقي كه فرزندان بر گردن والدين خود دارند، حقّ تكريم شخصيت و احترام است. همة انسان ها ـ خصوصاً كودكان و نوجوانان ـ علاقه دارند شخصيت آنها مورد توجه و احترام ديگران قرار گيرد.
نياز به احترام از اساسي ترين نيازهاي انسان است.

انسان ها معمولاً تشويق پذير و تنبيه گريزند، لذا همة انسان ها دوست دارند در جمع مورد احترام و تشويق باشند.

پيامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «فرزندان خود را اكرام كنيد».4 كودكاني كه در خردسالي مورد تكريم والدين و اطرافيان باشند، در بزرگ سالي قدرت سازش يافتگي فردي و اجتماعي بيشتري دارند.

علي علیه السلام مي فرمايند: «هر كس كرامت نفس داشت شهوات و پستي ها در چشم او زشت و نازيباست».5

يكي از علّت هاي عمدة گرايش بعضي از كودكان و نوجوانان به رفتارهاي ناهنجار از بين رفتن كرامت انساني در وجود آنان است.
تكريم شخصيت كودك و نوجوان باعث تقويت رفتارهاي مطلوب و احساس خود ارزشمندي در آنان است.

انسان غريزة حبّ ذات دارد. علماي تعليم و تربيت مي گويند تنها چيزي كه باعث ارضاء و اشباع غريزة حبّ ذات است اينكه مورد احترام ديگران باشد.

آثار تربيتي تكريم شخصيت
از جمله آثار و نتايج تكريم شخصيت مي توان به اين موارد اشاره كرد: احساس آرامش دروني، تقويت حسّ اعتماد به نفس، ارضاي غريزة حبّ ذات، پي بردن به توانايي و توانمندي خود، يادگيري احترام به ديگران، مصون شدن از خطا و گناه، ايجاد دلگرمي در تحصيل و زندگي.
علي علیه السلام مي فرمايند: «هر كس نفس خود را كوچك بشمارد، اميد خيري به او نداشته باش».7

اسلام و تكريم شخصيت كودك و نوجوان
تكريم و احترام به شخصيت كودك را مي توان به عنوان يك وسيله و روش تربيتي معرفي كرد. به همين جهت اسلام به والدين سفارش مي كند كه به كودكان خود احترام بگذاريد. پيامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «فرزندان خود را گرامي بداريد و آنان را نيكو تربيت كنيد تا خدا گناهانتان را بيامرزد».8

ابن عباس مي گويد: رسول خدا صلی الله علیه و آله امام حسن علیه السلام را بر دوش خود سوار كرده بود. مردي اين منظره را ديد و عرض كرد، پسر! چه مركب خوبي داري؟ پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «چه سوار خوبي».9

نقل شده است: پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وقتي نام فرزندانتان را «محمد» گذاشتيد، او را گرامي بداريد، در مجالس براي جاي باز كنيد و با صورت درهم كشيده با او برخورد نكنيد».10پيامبر صلی الله علیه و آله نشسته بود كه حسن و حسين علیه السلام به سويش آمدند، وقتي آنان را مشاهده كرد به احترامشان از زمين برخاست. وقتي آمدن آنان قدري به تأخير افتاد، به سوي آنان شتافت. آنان را بر دوش خود سوار كرد و فرمود: «مركب شما خوب مركبي است و شما نيز سواران خوبي هستيد. پدر شما از شما بهتر است».

راه هاي تكريم شخصيت
از جمله راه هاي تكريم شخصيت جوان مي توان به اين موارد اشاره كرد:

1. انتخاب نام و فاميل زيبا: نام خوب در واقع قسمتي از ساختمان رواني كودك را تكميل مي نمايد. اسم جوان بخشي از هويت شخصي و رواني اوست. پيامبر صلی الله علیه و آله در وصيت خود به علي علیه السلام فرمود: «اي علي! فرزند بر پدر خود حق دارد كه نام زيبايي برايش انتخاب كند و خوب او را تربيت نمايد».

2. نام كودك را با احترام بردن: مثلاً گفتن: حسن آقا، زهرا خانم،

3. سلام كردن به كودك و نوجوان: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روايتي فرمودند: «پنج كار را تا آخر عمرم فراموش نمي كنم، يكي از آنها سلام كردن به كودكان است».11

4. دست دادن و احوال پرسي كردن با كودكان در موقع ملاقات با آنان.

5. جا دادن و احترام گذاشتن هنگام ورود به مجالس: متأسفانه بارها در مجالس مذهبي ديده شده، وقتي شخصي يا شخصيتي وارد مجلس مي گردد بچه ها را حتي از مجلس بيرون كرده يا در قسمت پايين مسجد هدايت مي كنند كه اقدامي نادرست و غيرمنطبق بر آموزه هاي ديني است.

6. دعوت رسمي از كودكان ـ مانند بزرگ سالان ـ در مجالس جشن.

7. اختصاص وسايل مخصوص به كودكان در منزل مانند بزرگ سالان.

8. در نظر گرفتن صندلي در مسافرت ها براي كودكان.

9. جشن تكليف در زمان ورود بچه ها به دوران بلوغ: اين امر، تأثير بسزايي در شخصيت نوجوانان دارد. در گذشته، سيد بن طاووس(ره) از علماي بزرگ براي سه فرزند پسر خود جشن تكليف گرفته است.

10. بيان نقاط مثبت اخلاقي كودك در جمع خانواده و فاميل،

11. در صورت تخلف، در جمع تذكر ندادن و خودداري از تنبيه هاي عاطفي و غيرعاطفي،

12. در هنگام مسافرت با تماس تلفني از آنان احوال پرسي كردن،

13. موقع حرف زدن به حرف و صحبت آنان گوش دادن،

14. در صورت امكان در بعضي از موارد با آنان مشورت كردن،

15. مسئوليت دادن به كودك و نوجوان: اين امر نوعي احترام به اوست،

16. اعتماد كردن به كودك و نوجوان،

17. در صورت اظهار نظر در مورد يك مسئله گوش كردن و توجه كردن،

18. در صورت اشتباه بخشي از رفتار اشتباه را تغافل كردن و نديده گرفتن،

19. استفاده نكردن از زور، اجبار و تحميل در انجام تكاليف مدرسه اي و ديني،

20. حقّ انتخاب براي او قايل شدن و نظر او را پرسيدن.

لازم به ذكر است كه، احترام و تعريف نبايد از حد و مقدار آن تجاوز كند. گاهي اين مسئله باعث تكبر و خود بزرگ بيني يا بعضاً باعث لوس شدن و زودرنجي مي گردد.

نمونه هايي از اهانت به شخصيت
با كمال تأسف، بسياري از اوليا و مربيان بر خلاف تعاليم متعالي اسلام آن طور كه طبيعت كودكان اقتضا مي كند، شخصيت و روح حساس آنان را در نظر ندارند و اكثراً به اشكال مختلف اسباب اهانت به شخصيت آنان را فراهم مي آورند. در اينجا به بيان نمونه هايي از اين دست مي پردازيم:

1. عدم دعوت مستقل از كودك يا نوجوان در مهماني ها،

2. در تقسيم غذا در مهماني ها، ابتدا به بزرگ ترها توجه كردن و بعد با صداي بلند براي آنان طلب غذاي بچگانه كردن،

3. نگرفتن بليط و صندلي مستقل در مسافرت ها براي فرزندان خود،

4. وجود نداشتن تلفن عمومي در معابر عمومي  براي كودكان،

5. در مجالس و مراسم، كودكان را در پايين مجلس جا دادن يا نسبت به آنان بي توجه بودن.

 

عارضة عقدة حقارت
عقدة حقارت يكي از مهم ترين و مرموزترين بيماري هاي رواني است كه معلول بي توجهي به شخصيت كودكان در دوران رشد است. در زير به چند نمونه از اين عوامل اشاره مي كنيم:

1. نقص عضو: نقص عضو در كودك دو علت مي تواند داشته باشد: اوّل، به صورت ژنتيك يا مادرزادي در او ايجاد شده، دوم، بعد از تولد در اثر بي توجهي والدين يا بروز حادثه اي دچار نقص عضو شده است. به هر صورت كودكان يا بزرگ سالاني كه دچار نقص عضو در ساختمان بدني خود هستند از دو جهت رنج مي برند: اوّل، نقص و محروميتي كه در خود احساس مي نمايند. دوم، توهين و تمسخر ديگران.

در تعاليم اسلام به طور عموم استهزاء و اهانت، ملامت و شماتت شده و ممنوع شناخته شده، اولياي اسلام جداً مردم را از اين اعمال ناپسند برحذر داشته اند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: «به مردم بلازده و جذامي، چشم ندوزيد و نگاه طولاني نكنيد كه باعث ملال و آزردگي انسان مي شود».13

2. نام بد: نام، معرف انسان است. يكي از حقوقي كه فرزندان بر گردن اولياي خود دارند، انتخاب نام و فاميل نيكو است: «از حقوق فرزندان بر عهدة والدين اين است كه نام خوبي براي او تعيين كنيد و به نيكي ادبش نماييد».14 امام صادق علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله نام هاي زشت و زنندة اشخاص و بلاد را تغيير مي داد».15 عمر دختري داشت كه نامش عاصيه به معناي گناهكار بود. حضرت او را «جميله» گذاشت.

3. برچسب زدن: يكي از رفتارهايي كه باعث تقويت حسّ حقارت فرزندان شده و چه بسا تا آخر در ذهن كودك باقي مي ماند، برچسب زدن به وسيلة القاب بد است. خدا در قرآن مي فرمايد: «ولاتنابزوا بالالقاب؛ شما مردم با ايمان مواظب باشيد كه اسامي بد و لقب هاي زشت براي يكديگر نگذاريد». يكي از روش هاي زشت بعضي از مربيان در مدرسه نام گذاري دانش آموزان با الفاظ تمسخرآميز است. گاهي خود بچه ها در محيط مدرسه اين كار را مي كنند، وقتي معلم كلمة زشت را به كار برد، بچه ها بيشتر تشويق مي شوند كه فرد مورد نظر را تمسخر كنند.

4. اعتياد والدين: فرزنداني كه پدران معتاد دارند حسّ حقارت در آنان تقويت مي گردد. يك فرد معتاد در جامعه جايگاهي ندارد و لذا در روابط اجتماعي و حتي در انتخاب همسر و تشكيل خانواده، خانوادة معتاد مورد پذيرش عمومي نيست.

5. فقر و محروميت: محروميت كودك از امكانات زندگي مثل خانه، لباس، غذا و اسباب بازي، زمينة حسّ حقارت را تقويت مي كند. كودكي كه در جمع هم سالان خود لباس و كفش نامناسب و كهنه دارد، احساس حقارت مي كند. گاهي بعضي از كودكان در چنين شرايطي دچار عقدة حقارت شده، براي جبران محروميت خود از طُرق مختلفي انتقام مي گيرند كه اين نتيجة فقر و نداري است.16

خلاصه اينكه يكي از اصول مهم در تربيت، توجه به تكريم شخصيت كودك و نوجوان است. اسلام رابطه اي را سالم مي داند كه براساس احترام متقابل، تكريم شخصيت و عزت نفس باشد.

بنابراين كساني كه كرامت نفس و شرف معنوي خويش را باور دارند، مايلند كه براي هميشه اين گوهر گرانبها را حفظ كنند. هرگز پيرامون گناه و نادرستي نمي گردند. امام هادي علیه السلام فرمودند: «كسي كه خود را كوچك و موهون بداند و در خود احساس حقارت كند، خويشتن را از شرّ او در امان ندان».

توصيه ما اين است كه هر كس در مصدر و بستر تربيت قرار دارد مراقب باشد نسبت به متربّي خود احترام بگذارد و او را گرامي بدارد.

پي نوشت :
1. تعليم و تربيت اسلامي، آموزش عقيدتي سياسي، شماره 114، ص 65.
2. مجلسي، بحارالانوار، ج 104.
3. ديدگاه هاي امام خميني(ره)، صص 4 ـ 6.
4. كنزالعمال، ص 456.
5. غرر الحكم، ج 2، ص 213.
6. همان، نص 77، ج 2، ص 2.
7. مكارم الاخلاق، ص 255.
8. بحارالانوار، ج 42، ص 285.
9. وسايل الشيعه، ج 8، ص 441.
10. بحارالانوار، ج 43، ص 398.
11. مستدرك، ج 2، ص 618.
12. بحارالانوار، ج 2، ص 122.
13. مستدرك، ج 2، ص 618.
14. قرب الاسناد، ص 45.
15. تعليم و تربيت اسلامي، كد 1000.
16. بحارالانوار، ج 17، ص 214.

 

نویسنده: علي محمد رفيعي محمدي

 ماهنامه موعود شماره 97