مراقبه الهی از دیدگاه امیر المومنین علیه السلام:
به بیان امیر مؤمنان علیه السلام: “من ذم نفسه أصلحها / هر که نفس خود را نکوهش کند، آن را به اصلاح و سامان آورد.” من أجهد نفسه فی اصلاحها سعد / هر که نفس خود را در اصلاح آن معاتبه نماید، نیکبخت شود.”

“روش مراقبه و محاسبه زمانی به بار می نشیند که پس از محاسبه نسبت به آنچه شرط شده است، در صورت کوتاهی و نافرمانی و پیمان شکنی، انسان در مقام اصلاح بر آید، چنانکه امیر مؤمنان بدین امر توجه داده و فرموده است:

“من حاسب نفسه وقف علی عیوبه، و أحاط بذنوبه، و استقال الذنوب، و أصلح العیوب

هر که نفس خود را مورد محاسبه قرار دهد، بر عیبهای خویش آگاه شود و از گناهان خود مطلع گردد، و (باید) گناهان خود را بزداید و عیوب خود را اصلاح نماید.“

در این مرحله لازم است انسان به جبران کوتاهی و نافرمانی بپردازد و به تناسب خطا و گناهی که صورت گرفته است، بر اساس روشهایی درست، اصلاحگری نماید تا سیر حرکت تربیتی بسامان شود؛ به بیان امیر مؤمنان علیه السلام: “من ذم نفسه أصلحها / هر که نفس خود را نکوهش کند، آن را به اصلاح و سامان آورد.” من أجهد نفسه فی اصلاحها سعد / هر که نفس خود را در اصلاح آن معاتبه نماید، نیکبخت شود.“

“مشرب مهر، روشهای تربیت در نهج البلاغه” عنوان کتابی است به قلم دکتر مصطفی دلشاد تهرانی، پژوهشگر دینی. در این کتاب مولف کوشیده است تربیت نفس و رسیدن به صلح و آرامش درون را از منظر امام علی علیه السلام در نهج البلاغه بازگو کند و روش مراقبت از نفس در برابر هر آنچه درون آدمی را به آشوب و ویرانی می کشاند بازگو کند اما با این همه در اثنای بحث گاه از بزرگان معاصر یا آیات و روایات هم بهره برده تا بحث خود را کامل تر به روی علاقمندان عرضه کند. آنچه در ادامه می آید سلسله بحث هایی در این باره است.  

مراقبه یعنی حساب نفس را بکشی
پس انسان باید در آنچه شرط کرده است و در آنچه عهد و پیمان او شمرده می شود به حسابرسی خویش بپردازد و در این راه سستی ننماید؛ و در صورت توفیق شکر گزارد و در صورت کوتاهی جبران نماید. امام خمینی رحمة الله درباره این مرحله از روش مراقبه و محاسبه می فرماید: “محاسبه عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشی در این شرطی که با خدای خود کردی که آیا به جا آوردی و با ولی نعمت خود در این معامله جزئی خیانت نکردی؟ اگر درست وفا کردی، شکر خدای کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتی و مورد نظر الهی شدی؛ و خداوند ان شاء الله تو را راهنمایی می کند و در پیشرفت امور دنیا و آخرت، و کار فردا آسانتر خواهد شد. چندی به این عمل مواظبت کند، امید است ملکه گردد از برای تو به طوری که از برای تو کار خیلی سهل و آسان شود؛ بلکه آن وقت لذت می بری از اطاعت فرمان خدا و از ترک معاصی در همین عالم، با اینکه اینجا عالم جزا نیست، لذت می برد و جزای الهی اثر می کند و تو را ملتذ می نماید.
و بدان که خدای تبارک و تعالی تکلیف شاق بر تو نکرده و چیزی که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست بر تو تحمیل نفرموده (است)، لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه می دهند. و اگر خدای نخواسته در وقت محاسبه دیدی سستی و فتوری شده در شرطی که کردی، از خدای تعالی معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنی. به این حال باشی تا خدای تعالی ابواب توفیق و سعادت را بر روی تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند.”

چهارمین گام مراقبه، معاتبه است
چهارمین اقدام در این روش، معاتبه است؛ یعنی اینکه پس از محاسبه و در صورت مشاهده کوتاهی و معصیت در شرط و عهد و پیمان، انسان در مقام تأدیب نفس خود بر آید و آن را سرزنش و ملامت کند و به نحوی مقتضی تنبیه و تأدیب نماید.
اگر انسان در این امر کوتاهی ورزد و نسبت بدان واکنشی مناسب نشان ندهد، زمینه گستاخی نفس اماره و تباهی خود را فراهم نماید. امام علی علیه السلام در این باره هشدار می دهد و می فرماید: “من لم یسس نفسه أضاعها / هر که نفس خود را سیاست و تأدیب نکند، آن را تباه کرده است.“
طبع آدمی به گونه ای است که اگر به درستی تأدیب و تربیت نشود و در مسیر نادرست خود واگذاشته شود، دیگر اصلاح آن بسیار دشوار و گاهی ناممکن می گردد. امیر مؤمنان علیه السلام چنین یاد آور شده است: “من أهمل نفسه فی لذاتها شقی و بعد / هر که نفس خود را در لذتهای آن واگذارد، بدبخت شود و (از درگاه حق) دور گردد.“

نکوهش نفس، اصلاح به بار می آورد

روش مراقبه و محاسبه زمانی به بار می نشیند که پس از محاسبه نسبت به آنچه شرط شده است، در صورت کوتاهی و نافرمانی و پیمان شکنی، انسان در مقام اصلاح بر آید، چنانکه امیر مؤمنان بدین امر توجه داده و فرموده است: “من حاسب نفسه وقف علی عیوبه، و أحاط بذنوبه، و استقال الذنوب، و أصلح العیوب / هر که نفس خود را مورد محاسبه قرار دهد، بر عیبهای خویش آگاه شود و از گناهان خود مطلع گردد، و (باید) گناهان خود را بزداید و عیوب خود را اصلاح نماید.” در این مرحله لازم است انسان به جبران کوتاهی و نافرمانی بپردازد و به تناسب خطا و گناهی که صورت گرفته است، بر اساس روشهایی درست، اصلاحگری نماید تا سیر حرکت تربیتی بسامان شود؛ به بیان امیر مؤمنان علیه السلام: “من ذم نفسه أصلحها / هر که نفس خود را نکوهش کند، آن را به اصلاح و سامان آورد.” من أجهد نفسه فی اصلاحها سعد / هر که نفس خود را در اصلاح آن معاتبه نماید، نیکبخت شود.