بسم الله الرحمن الرحيم

آن چه پيش‌رو داريد گزيده‌اي از سخنان حضرت آيت‌الله مصباح‌يزدي (دامت‌بركاته) در دفتر مقام معظم رهبري است كه در تاريخ 92/05/06،ايراد فرموده‌اند.

در بعضي روایات كه در آنها شیعیان صبورتر از ائمه عنوان شده‌اند، به توضيحات مرحوم علامه مجلسی ذيل اين روايات اشاره و اين نتيجه حاصل شد كه صبورتر بودن شیعیان به معنای برتري صبر آنها بر صبر ائمه عليهم‌السلام نيست؛‌ بلكه منظور دشوارتر بودن آن است. سوالي كه ممكن است به مناسبت ذكر این مطلب مطرح شود اين است كه چگونه می‌توان بین دو صبر تفاضل قائل شد و تشخيص داد كدام بهتر است؟ مسلما! همه صبرها از لحاظ ارزش و ثواب نزد خدای متعال يكسان نیستند؛ اما ملاک برتري يكي بر ديگري چیست؟

اقسام صبر
این مساله به صورت کلی در روایات بيان شده و بعضی از بزرگان علم اخلاق هم فی‌الجمله در این باره به بحث پرداخته‌اند. در بعضی روایات صبر به دو بخش و در برخي ديگر به سه بخش تقسيم و یک بخش افضل از ساير بخش‌ها معرفي شده است. در مقابل اين روايات، غزالی در احیاءالعلوم روایتی ديگر را از ابن عباس نقل کرده که ظاهر آن با روایات قبلي متفاوت است و از این جهت مرحوم فیض در احیاءالاحياء این حرف غزالی را به دليل اختلاف با روايات ديگر اشتباه دانسته است.

ابتدا روایاتی را که در آنها انواع صبر و فضيلت بعضي از آنها بر بعضي ديگر مطرح شده، مرور مي‌كنيم.

اولين روايت در اصول کافی به نقل از اصبغ بن نباته، از امیرالمؤمنین صلوات‌الله علیه نقل شده است:

«الصَّبْرُ صَبْرَانِ:‏ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ حَسَنٌ جَمِيلٌ، وَ أَحْسَنُ مِنْ ذَلِكَ الصَّبْرُ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْك‌¹

صبر بر دو قسم است: صبر در برابر مصیبت، و خودداري از جزع و فزع كه زيبا و پسنديده است؛ ولی بهتر از آن، صبر در برابر معصیت است.»

روايت ديگري شبيه اين از امام باقر صلوات‌الله علیه نقل شده است: «الصَّبْرُ صَبْرَانِ‏: صَبْرٌ عَلَى الْبَلَاءِ حَسَنٌ جَمِيلٌ، وَ أَفْضَلُ الصَّبْرَيْنِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحَارِم‏‌2‌‏

صبر بر دو قسم است: صبر در برابر مصیبت كه زيبا و پسنديده است؛ اما بهتر از آن ورع از محارم‌الله و خودداری از گناهان است.»

روایت دیگری را امیرالمؤمنین از پیغمبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌و‌آله} نقل كرده‌اند:

«الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ، وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ، وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِيَةِ. فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمُصِيبَةِ حَتَّى يَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزَائِهَا، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَلَاثَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الطَّاعَةِ، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى الْعَرْشِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِيَةِ، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى مُنْتَهَى الْعَرْشِ‌^3‌

صبر سه قسم است: صبر بر مصیبت كه پاداش آن سیصد ‌درجه و فاصله هر درجه بین زمین تا آسمان است؛ صبر بر طاعت كه پاداشش ششصد درجه و فاصله هر درجه بین اعماق زمین تا عرش الهی است؛ صبر بر معصیت كه اجر آن نهصد درجه و فاصله هر درجه از اعماق زمین تا نهایت عرش الهی است.» يعني بر اساس اين روايت هر يك از اقسام سه‌گانه صبر نسبت به قبلي، هم از حيث تعداد درجه و هم از جهت فاصله درجات برتر است.

روایت ديگری را ابوحمزه ثمالی از حضرت صادق سلام‌الله علیه نقل كرده است:

‌«مَنِ‏ ابْتُلِيَ‏ مِنَ‏ الْمُؤْمِنِينَ‏ بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ عَلَيْهِ، كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِيد

هر مومنی كه به بلایی گرفتار شود و بر آن صبر کند، اجري مانند هزار شهید خواهد داشت.»

هم‌چنان‌كه در اين روايات كه از طرق شيعه نقل شده، مشاهده كرديد، خودداری از معصیت چندین برابر بيشتر از صبر بر بلا پاداش دارد؛ علاوه بر این که صبر بر بلا اجر بالایی در حد اجر هزار شهید دارد.

pan style="font-family: tahoma,arial,helvetica,sans-serif;">در مقابل اين روايات، غزالی در احیاءالعلوم روایت متفاوتی را از ابن‌عباس نقل کرده كه از لحن آن مي‌توان حدس زد وي اين مطلب را از پيش خود ابداع نكرده است. ابن‌عباس يكي از اصحاب پيامبر است كه به عنوان مفسر قرآن معروف بوده، و بيشترين استفاده علمي او در اين زمينه از امیرالمؤمنین صلوات‌الله علیه بوده است؛ به تعبيري مي‌توان ابن‌عباس را شاگرد علی عليه‌السلام دانست. غزالی از ابن‌عباس چنين نقل کرده است:‌ «الصبر في القرآن على ثلاثة أوجه: صبرٌ على أداء فرائض الله، فله ثلاث‌مأة درجة؛ و صبرٌ على محارم الله، و له ستّ‌مأة درجة؛ و صبرٌ في المصيبة عند الصدمة الأولى، فله تسع‌مأة درجة‌5‌؛ در قرآن سه گونه صبر ذکر شده است: صبر بر طاعت [شانه از زیر بار تکلیف خالي نكردن]؛ اين صبر سیصد درجه خواهد داشت؛ صبر از معصیت و خودداری کردن از انجام گناه؛ ثواب اين نوع از صبر ششصد درجه است؛ صبر بر مصیبت كه نهصد درجه ثواب دارد.» غزالی پس از نقل اين كلام از ابن عباس، آن را اين‌گونه توجيه مي‌كند كه خودداري از انجام گناهان وظیفه همه مؤمنین است و امري عادی است؛ از همين رو فقط سیصد درجه پاداش دارد. ولی صبر بر مصائب کار هر کسی نیست؛ چه بسيار كساني که توان خودداری از جزع و فزع را ندارند و در برابر مصيبت‌ها و بلايا بی‌تابی می‌کنند. این مقامی است که خدا به انبیا و اولیا عنایت می‌کند. به همين جهت، این نوع صبر برتر از انواع دیگر است.
مرحوم ملا محسن فیض کاشانی رضوان‌الله علیه که كتاب المحجة البیضاء را برای تهذیب و پالايش احیاءالعلوم نوشته، در كتاب خود می‌فرماید: اين گفته غزالی درست نيست؛ چون اولاً با سخن دیگری از خود وي منافات دارد. ضمن اين كه روایات فراواني بر خلاف آن وجود دارد. بر همين اساس، كلام صحيح همان است كه غزالي در جاي ديگر گفته و آن، اين‌كه ثواب صبر بر معصیت بیشتر است.

صبر برتر
بعد از ذكر اين روايات، مناسب است به اين موضوع بپردازيم كه معنای اين كلام كه پاداش خودداري از معصيت بيشتر از ساير اقسام صبر است، چیست؟ آيا هر کس از هر گناهی خودداری کند مستحق پاداشي بيشتر از صبر بر هر بلایی است؟ يا منظور اين است كه في‌الجمله مي‌توان گفت در ميان مصاديق صبر از معصیت، مواردي وجود دارد که از صبر بر بلا افضل است؟ آيا مي‌توان گفت پاداش كسي كه در لحظه مواجهه با نامحرم چشم از گناه مي‌پوشاند، بيشتر از اجر مادري است كه با كمال افتخار و در اوج مهرباني سال‌ها از فرزند فلج خود پرستاري مي‌كند، و در اين جهت سختي‌های فراواني را به جان مي‌خرد؟
تصور نمی‌کنم این برتري قابل قبول باشد. اما توضيحي كه اجمالاً براي اين روايات مي‌توان بيان كرد اين است که چنين مقایسه‌هايي در مقام بيان اطلاق نيست؛ بلكه براي بيان ظرفيت يك رفتار است؛ یعنی در ماهیت خودداري از انجام گناه چنین ظرفیتی وجود دارد كه می‌تواند از صبر بر بلاها ارزشمندتر باشد؛ مثل صبر حضرت یوسف در برابر ارتكاب گناه؛ صبر جوانی در اوج قوت غریزه، در محیطی که زمينه انواع خوشگذراني‌‌‌ها براي او فراهم است و هيچ مانعي در برابر كامجويي‌اش از خانمي كه همه حيله‌ها را براي جلب نظر او به كار گرفته، وجود ندارد، و جوان از ارتكاب گناه خودداري مي‌كند؛ صبر از معصیت چنین مصداقی هم دارد كه مي‌تواند بر صبر بر بسياري از بلاها برتری پیدا کند؛ اما معنای اين كلام این نیست که صبر بر هر معصیتی بر صبر بر هر بلایی افضل باشد.
در اين‌جا مختصراً به اين بحث مي‌پردازيم كه ملاک برتری یک عمل بر عمل دیگر چیست. هم‌چنان‌كه مي‌دانيد بحث فلسفه ارزش‌ها يكي از مسايل مطرح شده در فلسفه اخلاق است که به مبانی شناختی و هستی‌شناسی باز مي‌گردد. هر يك از اصحاب مکاتب مختلف ملاكي را براي ارزش‌گذاري رفتارها مطرح كرده‌اند. طرفداران مكاتب با گرايش مادیِ فردگرا، در مقام مقایسه رفتارها، لذت‌بخش بودن آنها براي فرد را ملاك برتري دانسته‌اند. مكاتب با گرایش اجتماعی، لذت و منفعت عموم مردم را ملاك ترجيح رفتارها معرفي كرده‌اند. تفاوت اين دو گروه به ديدگاه آنها در خصوص اصالت فرد يا جامعه باز مي‌گردد؛ اما وجه مشترك آنها بهره‌مندي از لذت و منفعت بيشتر است. فقط در مکتب اخلاقی كانت علاوه بر تأثیر مادی افعال، عامل دیگری به نام «نيت» نيز براي سنجش ارزش رفتارها لحاظ شده است؛ کانت ملاك ارزش‌گذاري اخلاقي رفتارها را قصد اطاعت از عقل مي‌داند.

عوامل برتري اعمال
اما از دیدگاه اسلام، به خصوص دانشمندان شیعه، دو عامل در ميزان ارزش‌ يك فعل یا صفت مؤثر است: اولين عامل، نیت شخص است كه از آن به حسن فاعلي تعبير شده است؛ عامل دوم خودِ عمل است كه به عنوان حسن فعلي از آن ياد مي‌شود. کاري خوب است كه هم حسن فعلی داشته باشد و هم حسن فاعلی؛ کاری که فی حد نفسه و از همه جهات بهترین کارها باشد و فاعلش با بهترین نیت آن را انجام دهد؛ چنين كاري ‌بهترین اعمال است. منظور از اعمال هم اعم از رفتارهای بیرونی، و كارهاي قلبي است. كساني كه بحث‌هاي مربوط به توکل و رضا را به ياد داشته باشند، به خاطر مي‌آورند كه در آن جلسات گفته شد خداوند متعال در پاسخ به اين سوال پیغمبراکرم صلوات‌الله عليه در شب معراج که «أَيُ‏ الْأَعْمَالِ‏ أَفْضَل‏»‌6‌ فرمود: «التَّوَكُّلِ‏ عَلَيَّ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمْت‏». از اين حديث مي‌توان دريافت فقط جِرم خارجي عمل منظور نیست؛ بلكه اعمال جوانحی هم عمل است. در ابتداي اين دوره از بحث هم به روایتی از رسول‌الله صلي‌الله‌علیه‌و‌آله اشاره شد كه در آن، پيامبر اكرم بعد از معرفي «رضا» به عنوان برترين عمل به جناب ابوذر فرمودند: «وَ إِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإِنَّ فِي الصَّبْرِ عَلَى مَا تَكْرَهُ خَيْراً كَثِيراً»‌7‌؛ یعنی اگر دستت به «رضا» كه افضل‌الاعمال است نرسيد، عمل نازل‌تر از آن را كه «صبر» است، انجام بده! بنا بر اين با توجه به آنچه گفته شد، براي شناختن برترين صبر مي‌توان گفت صبری که در قالب مفید‌ترین فعل و با خالص‌ترین نيت باشد، والاترين صبر است.
هم‌چنان‌كه مي‌دانيد، براي تشخيص برتري يکي از دو چيز، يا بايد كميت آنها را با يك‌ديگر سنجيد و يا كيفيت آنها را با هم مقايسه كرد. البته ما بر حسب عادتِ حاصل از عالم طبيعت و محسوسات، در مقام مقايسه بين دو چیز اگر ملاک‌های مختلفی كه در نظر می‌گیریم، مثل نيرو، هزينه، زمان و… قابل درجه‌بندي كمّي باشد، به سرعت مي‌توانيم در باره آنها قضاوت کنیم. اما سنجيدن كيفيت دو چيز به اين راحتي نيست؛ لذا سعی می‌کنیم به نحوي قواعدي براي مقايسه دو كيفيت مشابه پيدا كنيم؛ از جمله اين‌كه به‌گونه‌اي آن را به كميت تبديل كنيم؛ مثل در نظر گرفتن حجم يك كار، يا هزينه‌اي كه براي آن صرف شده، يا مدت زماني كه ثمره آن وجود دارد، و مانند آن. براي سنجيدن حسن فعلی دو كار یا مستقیماً کمیت آنها را با هم مقايسه مي‌كنيم و يا به نحوی کیفیت‌ها را به کمیت تبديل كرده و آنها را با هم مي‌سنجيم.
اما هم‌چنان‌كه گذشت، در مکتب اخلاقی اسلام، حسن فعلي علت تامه برای برتری يك عمل نيست؛ بلكه شرط ديگري نيز لازم است كه بدون آن، حجم انبوهي از عمل، بي‌ارزش و مثل مرده‌ای بی‌روح مي‌باشد. كسي كه زحمات فراوانی را متحمل شده، هزينه‌هاي هنگفتي را پرداخت كرده، و وقت زيادي را صرف ساختن بيمارستاني كرده كه بیماران فراواني در آن معالجه می‌شوند، اما همه اين‌ها را براي خودنمايي و جلب توجه مردم انجام داده، اين حجم عظيم عمل چون براي خدا نبوده، هیچ ارزشی ندارد؛ بلكه حتي گاهي ارزش منفی پیدا می‌کند. بنا بر اين، نیت هم در فضل يك عمل تأثيرگذار است.
اما بر اساس روايات، نیت‌هاي افراد در انجام كارهاي مختلف لااقل به سه نوع قابل تقسيم است:‌ نيت بعضی در اعمالشان، خلاص شدن از آتش جهنم است؛ اين پايين‌ترين سطح نيت مقبول است كه در روايات از آن به عنوان «عِبَادَةُ الْعَبِيد» ياد شده و در بعضي از دعاها نيز از خداوند خواسته مي‌شود: «مُنَّ‏ عَلَيَّ‏ بِفَكاكِ‏ رَقَبَتي مِنَ النّار.» مرتبه بالاتر آن است که علاوه بر رهايي از دوزخ، آرزوي بهره‌مندي از قصرها، همسران، خوردني‌ها و آشاميدني‌ها و ساير نعمت‌هاي بهشتي را داشته باشد؛ اين «عِبَادَةُ التُّجَّار» است؛ عالي‌ترين مرتبه نيت مرتبه‌اي است كه حقيقت آن براي ما به خوبي روشن نيست؛ گرچه گاهي مشابه آن را در روابط انساني خودمان مي‌بينيم. كسي را تصور كنيد كه خدمتی به ديگري مي‌كند، ولي نه ترسي از او دارد، نه به طمع دريافت مزد و اجرت، اين كار را انجام مي‌دهد، بلكه به خاطر علاقه‌اي كه به او دارد، محبتش را در قالب اين خدمت ابراز مي‌كند. خداوند بندگاني دارد كه فقط به خاطر عشق و محبتي كه به او دارند، عبادتش می‌کنند؛ «وَ لَكِنِّي أَعْبُدُهُ‏ حُبّاً لَه‏».
این انواع نیت است كه بين مراتب آن فاصله فراواني است. شايد بتوان اختلاف درجاتي كه در روايات اول بحث گفته شد، به اين‌جا تطبيق داد؛ سیصد درجه، فاصله هر درجه از زمين تا آسمان؛ ششصد درجه، فاصله هر درجه از عمق زمين تا عرش و نهصد درجه، فاصله هر درجه از پایین‌ترین طبقات زمین تا منتهای عرش الهی! این مقادير برای ما قابل فهم و شمارش نیست؛ اما واقعیت دارد. برتري یک لحظه‌ عبادت كسي مثل علي، بر همه عبادت‌هاي تمام جنيان و انسان‌ها حرف گزافي نیست؛ حقایقی است كه عقل ما از درك آن عاجز است. همين‌قدر مي‌توانيم بفهميم كه ملاک سنجش اعمال فقط حجم آنها (يا حسن فعلي) نیست؛ بلكه عامل ديگري به نام نيت (حسن فاعلي) هم در ارزش‌گذاري كارها تأثير دارد كه درجات آن نامحدود و نقش آن از حسن فعلي خيلي بيشتر است.
با توجه به آنچه در باره اختلاف مراتب حسن فعلی و حسن فاعلی گفته شد، مي‌توانيم بفهميم كسي كه دو رکعت نافله صبح مي‌خواند از كسي که همين مقدار را هم انجام نمی‌دهد برتر است و كسي كه همه نوافل را به جا بياورد از هر دو بالاتر است. هم‌چنان‌كه كسي كه مصيبت كوچكي را تحمل كند در مقايسه با جناب ایوب مقام نازل‌تري دارد. اما نمی‌توان هر صبر بر بلایی را با هر صبر از معصیتی مقایسه کرد؛ با مذاق شرعی و بر اساس آیات و روایات، قطعاً مي‌توان گفت قضاوتي كه در ابتدا گفته شد، صحيح نيست و بر فرض صحت نقل روايت مذكور از ابن عباس، نظر وي به بلاهای سختی بوده که مثل حضرت ایوب آنها را تحمل کرده است.
بنا بر اين وجه جمع روايات مذكور اين است كه هر چند در عالم، مواردي از صبر بر معصیت وجود دارد که از همه صبرها افضل است، اما اين قضيه به نحو مهمله صحيح است و كليت ندارد. براي قضاوت درباره هر مصداق هم باید دو عامل به صورت جداگانه بررسی شود: حسن فعلی که بر اساس آن ارزش کار به لحاظ حجم آن، تأثیرات خیر آن برای خود انسان و ديگران، ميزان ماندگاري، مقدار نیرو، هزينه و زمان صرف شده براي آن و … سنجيده مي‌شود؛ و حسن فاعلي و نیتی كه كار به خاطر آن انجام شده است. این دو عامل تأمین‌کننده ارزش کار است و با توجه به آنها مي‌توان فهميد كدام‌يك از صبرها افضل است.
از خدای متعال درخواست می‌کنیم به برکت صبر اهل بیت صلوات‌الله علیهم اجمعین ما را برای انواع صبرها و افضل آنها موفق بدارد! ان‌شاءالله

و صلي الله علي محمد وآله الطاهرين

براي‌شنيدن‌صداي‌جلسه‌كليك‌كنيد

10.92 مگابایت

1‌. كافي، ج 2، ص 90.
‌2‌. همان، ج 2، ص 91.
‌3‌. همان، ج 2، ص 91.
‌4‌. همان، ج 2، ص 92.
‌5‌. احياء علوم الدين» ج 4 ص 54.
‌6‌. ارشادالقلوب ديلمي، ج 1، ص 199.
‌7‌. مكارم‌الاخلاق، ص 469.